Büyük velîlerden. Künyesi Ebû Ya'kûbdur. Haram ve şüphelilerden çok sakındığı gibi, dünyâya düşkün olmayıp, zâhir ve bâtın ilimlerinde âlimdi. Zünnûn-i Mısrînin talebesi olup, aynı zamanda; Ebû Türâb Nahşebî, Yahyâ bin Muâz ve başka âlimlerle görüşüp sohbet etti ve kendilerinden ilim öğrendi. Ebû Saîd Harrâz ile yol arkadaşlığı ve Cüneyd-i Bağdâdî ile mektuplaşmaları meşhûrdur. İlim öğrenmek için çok seyahat etti.
Ömrü uzun olup, Allahü teâlânın dînine hizmet etmekle geçti. İnsanların İslâmiyeti doğru öğrenmeleri için çok gayret ederdi. Edebi çok fazla olup, kendisinden bile hayâ ederdi. Çok güzel konuşurdu. Nefsin kötü isteklerine tâbi olmamak ve ona muhâlefet etmekte çok ileriydi. Geceleri hiç uyumaz, hep ibâdetle meşgûl olurdu. Fazla uykusuzluk sebebi ile gözlerinde hafif kırmızılık vardı. İnsanların fazla teveccühünden sakınır, kendisini olduğundan aşağı gösterirdi. Ebû Yalâ diyor ki: Yûsuf bin Hüseyin, zamanında, kelâm ve tasavvuf ilmini en iyi bilendi. İmâm-ı Şarânî diyor ki: Kurân-ı kerîm okunduğu zaman, gözyaşlarını tutamaz çok ağlardı.
Nişâbûrlu bir tüccârın, bin altına satın aldığı çok güzel bir câriyesi vardı. Bu tüccârın acele olarak başka bir şehre gitmesi icâb etti. Câriyeyi güvendiği bir kimsenin evine emânet bırakıp gitti. Ev sâhibi, bir aralık câriyeyi gördü. Kendisine âşık oldu. Hemen Ebû Hafs Haddâdın yanına gidip hâlini anlattı ve; Ben ne yapayım? dedi. O da; Senin, Rey şehrinde bulunan Yûsuf bin Hüseyinin yanına gitmen lâzımdır. buyurdu. O kimse hemen yola çıkıp Irakta bulunan Rey şehrine geldi. Yûsuf bin Hüseyinin yerini sordu. Sorduğu kimseler, uygunsuz sözler söyleyip, yanına gitmesine mâni oldular. Hattâ çok ileri gidip, öyle şeyler söylediler ki, gelen kimse bunlara aldanıp, geldiğine pişman oldu ve geri döndü. Ebû Hafsın yanına geldiğinde, Niçin onu görmeden geri geldin? buyurdu. O da; Onun için şöyle şöyle söylediler. Ben de yanına gitmekten vaz geçip geri döndüm. dedi. Ebû Hafs; Sen tekrar git ve kendisini gör. buyurdu. O kimse tekrar dönüp Rey şehrine geldi. Yûsuf bin Hüseyinin bulunduğu yeri sordu. Bu sefer, önceki söylediklerini daha fazlasıyla söylediler. Fakat ısrâr edince evini gösterdiler. İzin alıp içeri girdiğinde gördü ki, yaşlı bir zât oturmuş, karşısında bir genç, önünde bir sürâhi ve kâse bulunuyor. Gelen kimse selâm verip oturdu. Yûsuf bin Hüseyin, yüzünden nûr akan çok sevimli bir zât olup öyle güzel şeyler anlatıyor, öyle tatlı konuşuyordu ki, gelen kimse hayretler içinde kaldı. Efendim. Lütfen söyleyiniz. Bu nûrânî yüz, bu tatlı sözler, şu sürâhi ve kâse ve dışarıdakilerin söyledikleri ne demek oluyor? dedi. Yûsuf er-Râzî; Şu gördüğün genç, benim oğlumdur. Kendisine Kurân-ı kerîm okutuyorum. Şarap kabı gibi zannedilen şu kırmızı sürâhi içinde su var. Bu bardakla, gelenlere su ikrâm ediyorum. Su testisi bulunmadığı için, bunu kullanıyorum. buyurdu. Gelen kimse; Peki, böyle hareket edip, insanların hakkınızda uygunsuz sözler söylemelerine imkân vermenize sebep nedir? diye sorunca; İnsanlar bana güvenmesinler ve bir şey emânet etmesinler diye. buyurdu. Gelen kimse onun ayaklarına kapanıp af diledi.
Bir gün kendisine; Peygamber efendimizin; Yâ Bilâl! Bizi ferahlandır. hadîs-i şerîfi hakkında ne dersiniz? dediler. Cevâbında buyurdu ki: Bunun mânâsı; Yâ Bilâl! Ezân okumakla, bizi dünyâ meşgalelerinden ve sözlerinden rahatlandır. demektir. Çünkü, Peygamber efendimiz namazda rahatlardı. Namaz gözünün nûru idi.
Yûsuf bin Hüseyin 915 (H.304) senesinde vefât etti. Vefât ederken; Yâ Rabbî! Gücüm yettiği kadar insanları sana dâvet ettim. Kusurlarımı bağışla. dedi. Vefâtından sonra kendisini rüyâda görüp; Hâlin nasıldır? diyenlere; Allahü teâlâ, vefât ederken söylediğim sözü tekrar söylememi emretti. Ben de söyledim. Sonra bana; Seni sana bağışladım. buyurdu. dedi.
Yûsuf bin Hüseyin buyurdu ki:
Yapmacık olarak, riyâ ile yapılmış çok az bir amelle Allahü teâlânın huzûruna çıkacağıma, günâh yükü ile çıkmayı tercih ederim.
Allah yolunda yürümek arzusunda bulunan bir tâlib, azimeti bırakıp ruhsatla amel ederse, artık ondan hayır gelmez, ilerleyemez.
Nefsin aldatmasına, dünyânın yalancı ve geçici tadına kapılan, hayrın tadını alamaz. Yabancılarla berâber olmak, bu yolda yürüyenler için felâkettir.
Allahü teâlânın kendilerini her an görmekte olduğunu bilen insanlar, Onun kendilerini görmekte olduğunu düşünerek, Ondan ve emirlerinden başka şeye iltifat etmekten hayâ ederler.
Kim, Allahü teâlâyı hakkıyla zikrederse, Ondan başka her şeyi unutur. Onun zikri ile Ondan başka her şeyi unutan kimseyi, Allahü teâlâ her şeyden muhâfaza eder.
Dünyâda en kıymetli şey, ihlâstır.
Allah yolunda yürümek isteyen bir kimse için, en büyük tehlike; bu yolda olmayan kimselerle berâber olmaktır.
Saâdete kavuşmak istersen, edeble ilim öğren, edeble ilim öğrenen onunla iyi amel eder. İyi amel eden, hikmet sâhibi olur. Hikmet elde edilince, insan zühd sâhibi olur. Zühd sâhibi olunca, kalbinde, insanı Allahü teâlâdan uzaklaştıran şeylerin sevgisi kaybolur. Bu sevgi kaybolunca, insan âhirete rağbet eder. Hep âhireti düşünen ve ona hazırlanmakla uğraşan kimse, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmuş demektir.
Bütün hayırların hepsi, bir ev gibidir. Anahtarı da tevâzudur. Bütün kötülüklerin hepsi de, bir ev gibidir. Onun anahtarı da kibirlenmektir. Nitekim, Âdem aleyhisselâmın zellesinden dolayı tevâzu etmesi ile affa ve ikrâma kavuşması ve İblisin kibirlenmesi, kendisine hiçbir şeyin fayda vermeyip zelîl olması buna delildir.
Aklın zâhiri, sevgili Peygamberimize tam tâbi olmaktır. Aklın bâtını, hâlini gizlemek ve aklın aslı ise, sükût etmektir.
Dünyâda iki türlü taşkınlık ve azgınlık vardır. Bunlardan biri ilim sebebiyle yapılan azgınlık, diğeri de mal sebebiyle yapılandır. İlim sebebiyle olan taşkınlıktan kurtulmak, ancak ibâdetle olur. Mal sebebiyle olan taşkınlıktan kurtulmak ise, ona ehemmiyet vermeyip uzaklaşmakla mümkün olur.
ALLAH KORKUSU
Yûsuf bin Hüseyin hazretleri seyâhatlerinden birisinde, Arabistanda bir kabîleye uğradı. Kabîle reîsinin kızı, kendisini görüp âşık oldu. Bir yolunu bulup, Yûsuf bin Hüseyin yalnız iken yanına geldi. Yûsuf bin Hüseyin hemen kaçarak başka bir yere gidip oturdu. Başını dizlerine koydu. Çok yorulmuş olduğu için uyuyuverdi. Rüyâsında, benzerini hiç görmediği bir yerde, yeşiller giyinmiş kimseler gördü. Birisi de, pâdişâh misâli taht üzerinde oturuyordu. Kendilerine yaklaşıp kim olduklarını sordu. Onlar, kendisine çok saygı ve hürmet gösterip yol açtılar ve; Bizler melekleriz. Taht üzerinde oturan da Yûsuf aleyhisselâmdır. Yûsuf bin Hüseyini ziyârete geldi. dediler. Yûsuf bin Hüseyin, çok hayret etti ve mahcûb oldu. Ağlamaklı bir ses ile; Hasbünallah! Ben kim oluyorum ki, Allahü teâlânın Peygamberlerinden birisi benim ziyâretime gelsin, olacak şey değil! dedi.
Bu sırada hazret-i Yûsuf, tahttan inip kendisiyle müsâfeha etti ve kendisine sarıldı. Yûsuf bin Hüseyin ona; Ey Allahın peygamberi, ben kim oluyorum ki, bana bu kadar iltifât ediyorsunuz? dedi. Hazret-i Yûsuf buyurdu ki: O kabîle reîsinin güzel kızı, yalnız iken yanına gelince, sen Allahü teâlâdan korkarak ve Allahü teâlâya sığınarak oradan çıkınca, Allahü teâlâ, senin hâlini bana ve meleklere gösterip; "Ey Yûsuf! Bak, senin, Zelîhadan kaçtığın gibi, bu Yûsuf da kabîle reîsinin kızından nasıl kaçtı. buyurdu ve beni bu meleklerle birlikte seni ziyârete gönderip sana söylememi emretti ve buyurdu ki: Her şeyin bir nişânesi vardır. Bu zamânın nişânesi Zünnûn-i Mısrîdir. İsm-i âzam ona verildi. Huzûruna git. Hem de sana şu müjdeyi vermemi emretti ki, (Sen, Allahü teâlânın seçilmiş kullarındansın). buyurdu.
Yûsuf bin Hüseyin uykudan uyandığında aşk-ı ilâhî her tarafını kaplamıştı. Kendisine verilen işâret üzerine Mısıra doğru yola çıktı. Bir an önce Zünnûn-i Mısrî'ye kavuşmak arzusunda idi. Nihâyet Zünnûn-i Mısrînin meclisine gelip oturdu. Beş sene, bu sohbet meclisine devâm etti. Beşinci yıl sonunda hocası kendisini çağırıp; Artık memleketine git. Allah rızâsı için insanlara nasîhat et. Allah için konuş. buyurdu. Peki efendim. deyip ayrıldı. Memleketi olan Rey şehrine gelince bir meclis kurup, insanlara nasîhat etmeye başladı. Bu hâl, elli sene böyle devâm etti. Çok talebe yetiştirdi. İbrâhim-i Havvâs, Yûsuf bin Hüseyinin talebesi olup, bunun sohbeti bereketi ile çok yüksek hâllere ve makamlara kavuştu.
1) Tabakât-us-Sûfiyye; s.185
2) Hilyet-ül-Evliyâ; c.10, s.238
3) Sıfât-us-Safve; c.4, s.84
4) Tabakât-ül-Kübrâ; c.1, s.105
5) Târih-i Bağdâd; c.14, s.314
6) El-Bidâye ven-Nihâye; c.11, s.126
7) Şezerât-üz-Zeheb; c.2, s.245
8) Risâle-i Kuşeyrî; s.158
9) Nefehât-ül-Üns; s.238
10) Keşf-ül-Mahcûb; s.238
11) GAS; c.1, s.650
12) Tezkiret-ül-Evliyâ; c.1, s.280
13) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.4, s.298
Ömrü uzun olup, Allahü teâlânın dînine hizmet etmekle geçti. İnsanların İslâmiyeti doğru öğrenmeleri için çok gayret ederdi. Edebi çok fazla olup, kendisinden bile hayâ ederdi. Çok güzel konuşurdu. Nefsin kötü isteklerine tâbi olmamak ve ona muhâlefet etmekte çok ileriydi. Geceleri hiç uyumaz, hep ibâdetle meşgûl olurdu. Fazla uykusuzluk sebebi ile gözlerinde hafif kırmızılık vardı. İnsanların fazla teveccühünden sakınır, kendisini olduğundan aşağı gösterirdi. Ebû Yalâ diyor ki: Yûsuf bin Hüseyin, zamanında, kelâm ve tasavvuf ilmini en iyi bilendi. İmâm-ı Şarânî diyor ki: Kurân-ı kerîm okunduğu zaman, gözyaşlarını tutamaz çok ağlardı.
Nişâbûrlu bir tüccârın, bin altına satın aldığı çok güzel bir câriyesi vardı. Bu tüccârın acele olarak başka bir şehre gitmesi icâb etti. Câriyeyi güvendiği bir kimsenin evine emânet bırakıp gitti. Ev sâhibi, bir aralık câriyeyi gördü. Kendisine âşık oldu. Hemen Ebû Hafs Haddâdın yanına gidip hâlini anlattı ve; Ben ne yapayım? dedi. O da; Senin, Rey şehrinde bulunan Yûsuf bin Hüseyinin yanına gitmen lâzımdır. buyurdu. O kimse hemen yola çıkıp Irakta bulunan Rey şehrine geldi. Yûsuf bin Hüseyinin yerini sordu. Sorduğu kimseler, uygunsuz sözler söyleyip, yanına gitmesine mâni oldular. Hattâ çok ileri gidip, öyle şeyler söylediler ki, gelen kimse bunlara aldanıp, geldiğine pişman oldu ve geri döndü. Ebû Hafsın yanına geldiğinde, Niçin onu görmeden geri geldin? buyurdu. O da; Onun için şöyle şöyle söylediler. Ben de yanına gitmekten vaz geçip geri döndüm. dedi. Ebû Hafs; Sen tekrar git ve kendisini gör. buyurdu. O kimse tekrar dönüp Rey şehrine geldi. Yûsuf bin Hüseyinin bulunduğu yeri sordu. Bu sefer, önceki söylediklerini daha fazlasıyla söylediler. Fakat ısrâr edince evini gösterdiler. İzin alıp içeri girdiğinde gördü ki, yaşlı bir zât oturmuş, karşısında bir genç, önünde bir sürâhi ve kâse bulunuyor. Gelen kimse selâm verip oturdu. Yûsuf bin Hüseyin, yüzünden nûr akan çok sevimli bir zât olup öyle güzel şeyler anlatıyor, öyle tatlı konuşuyordu ki, gelen kimse hayretler içinde kaldı. Efendim. Lütfen söyleyiniz. Bu nûrânî yüz, bu tatlı sözler, şu sürâhi ve kâse ve dışarıdakilerin söyledikleri ne demek oluyor? dedi. Yûsuf er-Râzî; Şu gördüğün genç, benim oğlumdur. Kendisine Kurân-ı kerîm okutuyorum. Şarap kabı gibi zannedilen şu kırmızı sürâhi içinde su var. Bu bardakla, gelenlere su ikrâm ediyorum. Su testisi bulunmadığı için, bunu kullanıyorum. buyurdu. Gelen kimse; Peki, böyle hareket edip, insanların hakkınızda uygunsuz sözler söylemelerine imkân vermenize sebep nedir? diye sorunca; İnsanlar bana güvenmesinler ve bir şey emânet etmesinler diye. buyurdu. Gelen kimse onun ayaklarına kapanıp af diledi.
Bir gün kendisine; Peygamber efendimizin; Yâ Bilâl! Bizi ferahlandır. hadîs-i şerîfi hakkında ne dersiniz? dediler. Cevâbında buyurdu ki: Bunun mânâsı; Yâ Bilâl! Ezân okumakla, bizi dünyâ meşgalelerinden ve sözlerinden rahatlandır. demektir. Çünkü, Peygamber efendimiz namazda rahatlardı. Namaz gözünün nûru idi.
Yûsuf bin Hüseyin 915 (H.304) senesinde vefât etti. Vefât ederken; Yâ Rabbî! Gücüm yettiği kadar insanları sana dâvet ettim. Kusurlarımı bağışla. dedi. Vefâtından sonra kendisini rüyâda görüp; Hâlin nasıldır? diyenlere; Allahü teâlâ, vefât ederken söylediğim sözü tekrar söylememi emretti. Ben de söyledim. Sonra bana; Seni sana bağışladım. buyurdu. dedi.
Yûsuf bin Hüseyin buyurdu ki:
Yapmacık olarak, riyâ ile yapılmış çok az bir amelle Allahü teâlânın huzûruna çıkacağıma, günâh yükü ile çıkmayı tercih ederim.
Allah yolunda yürümek arzusunda bulunan bir tâlib, azimeti bırakıp ruhsatla amel ederse, artık ondan hayır gelmez, ilerleyemez.
Nefsin aldatmasına, dünyânın yalancı ve geçici tadına kapılan, hayrın tadını alamaz. Yabancılarla berâber olmak, bu yolda yürüyenler için felâkettir.
Allahü teâlânın kendilerini her an görmekte olduğunu bilen insanlar, Onun kendilerini görmekte olduğunu düşünerek, Ondan ve emirlerinden başka şeye iltifat etmekten hayâ ederler.
Kim, Allahü teâlâyı hakkıyla zikrederse, Ondan başka her şeyi unutur. Onun zikri ile Ondan başka her şeyi unutan kimseyi, Allahü teâlâ her şeyden muhâfaza eder.
Dünyâda en kıymetli şey, ihlâstır.
Allah yolunda yürümek isteyen bir kimse için, en büyük tehlike; bu yolda olmayan kimselerle berâber olmaktır.
Saâdete kavuşmak istersen, edeble ilim öğren, edeble ilim öğrenen onunla iyi amel eder. İyi amel eden, hikmet sâhibi olur. Hikmet elde edilince, insan zühd sâhibi olur. Zühd sâhibi olunca, kalbinde, insanı Allahü teâlâdan uzaklaştıran şeylerin sevgisi kaybolur. Bu sevgi kaybolunca, insan âhirete rağbet eder. Hep âhireti düşünen ve ona hazırlanmakla uğraşan kimse, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmuş demektir.
Bütün hayırların hepsi, bir ev gibidir. Anahtarı da tevâzudur. Bütün kötülüklerin hepsi de, bir ev gibidir. Onun anahtarı da kibirlenmektir. Nitekim, Âdem aleyhisselâmın zellesinden dolayı tevâzu etmesi ile affa ve ikrâma kavuşması ve İblisin kibirlenmesi, kendisine hiçbir şeyin fayda vermeyip zelîl olması buna delildir.
Aklın zâhiri, sevgili Peygamberimize tam tâbi olmaktır. Aklın bâtını, hâlini gizlemek ve aklın aslı ise, sükût etmektir.
Dünyâda iki türlü taşkınlık ve azgınlık vardır. Bunlardan biri ilim sebebiyle yapılan azgınlık, diğeri de mal sebebiyle yapılandır. İlim sebebiyle olan taşkınlıktan kurtulmak, ancak ibâdetle olur. Mal sebebiyle olan taşkınlıktan kurtulmak ise, ona ehemmiyet vermeyip uzaklaşmakla mümkün olur.
ALLAH KORKUSU
Yûsuf bin Hüseyin hazretleri seyâhatlerinden birisinde, Arabistanda bir kabîleye uğradı. Kabîle reîsinin kızı, kendisini görüp âşık oldu. Bir yolunu bulup, Yûsuf bin Hüseyin yalnız iken yanına geldi. Yûsuf bin Hüseyin hemen kaçarak başka bir yere gidip oturdu. Başını dizlerine koydu. Çok yorulmuş olduğu için uyuyuverdi. Rüyâsında, benzerini hiç görmediği bir yerde, yeşiller giyinmiş kimseler gördü. Birisi de, pâdişâh misâli taht üzerinde oturuyordu. Kendilerine yaklaşıp kim olduklarını sordu. Onlar, kendisine çok saygı ve hürmet gösterip yol açtılar ve; Bizler melekleriz. Taht üzerinde oturan da Yûsuf aleyhisselâmdır. Yûsuf bin Hüseyini ziyârete geldi. dediler. Yûsuf bin Hüseyin, çok hayret etti ve mahcûb oldu. Ağlamaklı bir ses ile; Hasbünallah! Ben kim oluyorum ki, Allahü teâlânın Peygamberlerinden birisi benim ziyâretime gelsin, olacak şey değil! dedi.
Bu sırada hazret-i Yûsuf, tahttan inip kendisiyle müsâfeha etti ve kendisine sarıldı. Yûsuf bin Hüseyin ona; Ey Allahın peygamberi, ben kim oluyorum ki, bana bu kadar iltifât ediyorsunuz? dedi. Hazret-i Yûsuf buyurdu ki: O kabîle reîsinin güzel kızı, yalnız iken yanına gelince, sen Allahü teâlâdan korkarak ve Allahü teâlâya sığınarak oradan çıkınca, Allahü teâlâ, senin hâlini bana ve meleklere gösterip; "Ey Yûsuf! Bak, senin, Zelîhadan kaçtığın gibi, bu Yûsuf da kabîle reîsinin kızından nasıl kaçtı. buyurdu ve beni bu meleklerle birlikte seni ziyârete gönderip sana söylememi emretti ve buyurdu ki: Her şeyin bir nişânesi vardır. Bu zamânın nişânesi Zünnûn-i Mısrîdir. İsm-i âzam ona verildi. Huzûruna git. Hem de sana şu müjdeyi vermemi emretti ki, (Sen, Allahü teâlânın seçilmiş kullarındansın). buyurdu.
Yûsuf bin Hüseyin uykudan uyandığında aşk-ı ilâhî her tarafını kaplamıştı. Kendisine verilen işâret üzerine Mısıra doğru yola çıktı. Bir an önce Zünnûn-i Mısrî'ye kavuşmak arzusunda idi. Nihâyet Zünnûn-i Mısrînin meclisine gelip oturdu. Beş sene, bu sohbet meclisine devâm etti. Beşinci yıl sonunda hocası kendisini çağırıp; Artık memleketine git. Allah rızâsı için insanlara nasîhat et. Allah için konuş. buyurdu. Peki efendim. deyip ayrıldı. Memleketi olan Rey şehrine gelince bir meclis kurup, insanlara nasîhat etmeye başladı. Bu hâl, elli sene böyle devâm etti. Çok talebe yetiştirdi. İbrâhim-i Havvâs, Yûsuf bin Hüseyinin talebesi olup, bunun sohbeti bereketi ile çok yüksek hâllere ve makamlara kavuştu.
1) Tabakât-us-Sûfiyye; s.185
2) Hilyet-ül-Evliyâ; c.10, s.238
3) Sıfât-us-Safve; c.4, s.84
4) Tabakât-ül-Kübrâ; c.1, s.105
5) Târih-i Bağdâd; c.14, s.314
6) El-Bidâye ven-Nihâye; c.11, s.126
7) Şezerât-üz-Zeheb; c.2, s.245
8) Risâle-i Kuşeyrî; s.158
9) Nefehât-ül-Üns; s.238
10) Keşf-ül-Mahcûb; s.238
11) GAS; c.1, s.650
12) Tezkiret-ül-Evliyâ; c.1, s.280
13) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.4, s.298