Yalancı paradoksu günümüzde halen tartışılan felsefi konulardan birisidir. Yalancı paradoksu MÖ dördüncü yüzyılda yaşamış olan Miletoslu Eubulides ismi ile anılmaktadır. Ayrıca Giritli bir filozof olan Epimenides’in “Bütün Giritliler yalancıdır.” sözüyle bilinmektedir. Yalancı paradoksu “Giritli Paradoksu” olarak da isimlendirilmiştir.

Eubulides Yalancı paradoksu konusunu şu şekilde örnekler;

“Bir kişi yalan söylediğini söylüyorsa, söyledikleri doğru mudur, yalan mı?”

Bu soruya nasıl bir cevap verilirse verilsin ortada bir kesinlik yoktur. Yani bir tür paradokstur. Adamın doğru söylediğini düşünürsek, bu onu yalancı yapacaktır o halde söylediği nasıl doğru olabilir?

Eğer adamın yalan söylediğini düşünürsek, söylediği de yalan olacağı için doğru söylediği anlamına gelmez mi?

Bir ifadenin hem doğru hem de yanlış olması mümkün değilse, o halde yalancı paradoksu nedir?

Yalancı Paradoksu Sorusunun Açıklanması
Yalancı paradoksu sorusu Eubılides’in basit yalancı paradoksu probleminin ötesindedir. Yalancı paradoksunun cevapları somut imalara sahiptir.

Çeşitli filozoflar yalancı paradoksunun anlamı hakkında çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaların sonucunda şunu rahatlıkla söyleyebiliriz, yalancı paradoksu doğruluğun muğlak bir kavram olduğunu göstermektedir. Bunun yanında kullanılan dillerin zayıflığını da göstermektedir.

Yalancı paradoksu dilbilgisi açısından düzgündür ancak yalancı paradoksuna örnek olan cümlelerin doğruluk değeri bulunmamaktadır. Bazıları bu paradoksu tanrının olmadığını kanıtlamak için de kullanmıştır. Bu kişiler eğer evren sürekli bir değişim ve genişleme içerisinde ise yaratılışının bittiği söylenemez, bu nedenle bir yaratıcıda yoktur tezini savunmaktadır. “Yalancı paradoksu nedir?” bu soruyu cevaplayabilmemiz için paradoksun farklı versiyonlarını da incelememiz gerekmektedir.

Basit Yanlışlık Yalanı
Yalancı paradoksu sorusu en temel şekil, basit yanlışlık yalanı olarak bilinmektedir. Basit yanlışlık yalanı ise şu şekilde örneklenebilir:

A Örneği: “Bu cümle yanlıştır.”

A örneği doğruysa bu cümlenin doğru olduğu anlamına gelecektir. Ancak cümlenin içerisinde yanlış olduğu yazmaktadır. Bir cümle hem doğru hem de yanlış olamaycağı için ortaya bir paradoks çıkar.

Eğer A örneğini yanlış olarak kabul edersek, cümlenin yanlış olduğu yazıldığından dolayı doğru olması gerekir. Bu da hem doğru hem de yanlış olamaycağı için ortaya yine bir paradoks çıkar.

Basit yanlışlık yalanı Yalancı paradoksu sorusuna verilen cevap ne olursa olsun ortaya bir paradoksun çıkmasına neden olmaktadır.

Basit Doğru-Doğru Değil Yalanı

Bu yalancı paradoksu doğru veya yanlış yerine “doğru” veya “doğru değil” cevabını verirsek işlemektedir. Basit doğru-doğru değil yalanı şöyledir:

B Örneği: “B örneği doğru değildir”

Eğer B örneği doğru değilse o halde doğrudur, ancak doğru ise o zaman doğru değildir. Biraz karıştığınızı düşünüyorum açıklamak gerekirse, B örneği doğru değildir dediğimizde içerikte doğru olmadığı yazdığı için bu önerme doğru oluyor. Ancak B örneği doğrudur olarak kabul ettiğimizde içerikte doğru olmadığı ve biz doğru olmadığını kabul ettiğimiz için doğru olmuyor. Bu durum yine bir paradoks oluşturuyor.

Yalancı Paradoksu Döngüleri
Şimdiye kadar inceleidğimiz örneklerde tekbir cümle içerisinde paradoks yaratan yalancı paradoksları gördük. Ancak bu cümleler birer istisna değil bu cümleleri ortadan kaldırsak dahi çeşitli yalancı paradoksları ortaya çıkmaya devam eder. Bunların bazıları yalancı döngüleri olarak bilinir.

-“Aşağıdaki cümle doğrudur.”
-“Yukarıdaki cümle yanlıştır”

İşte yalancı paradoksuna güzel bir örnek yukarıdaki gibidir. Hangi cümleyi doğru veya yanlış olarak kabul edersek edelim, elimizde paradokstan başka bir şey kalmaz.

Yalancı Paradoksunun Çözümü
Yalancı paradoksunun çözümü hakkında birçok filozof ve araştırmacı çalışmalar yapmıştır. Yıllar içerisinde bazı filozoflar ve bilim insanları yalan paradoksunun çözümü hakkında belirli fikirler ortaya sürmüşlerdir.

Artur Prior, Alfred Tarski, Saul Kripke, John Bardwise, John Etchemendy, Graham Priest gibi araştırmacılar ve filozoflar bu paradoksun çözümü için farklı yaklaşımlar geliştirmişlerdir.

Artur Prior’un Çözümü
Araştırmacı filozof Artur Prior yalancı paradoksunun aslında bir paradoks olmadığını ileri sürmüştür. Prior’a göre önermeler kendisini yok ettiğinden dolayı doğru olması gerekir. “Bu cümle yanlıştır” cümlesi asıl olarak “bu cümle doğrudur” ve “bu cümle yanlıştır” anlamlarını aynı anda ifade etmektedir. Bir şey aynı anda hem doğru hem de yanlış olamayacağı için bu önerme yanlış olacaktır.

Alfred Tarski’nin Çözümü
Afred Tarski’ye göre bu paradoks ancak yetersiz bir dil kullanımında ortaya çıkabilir. Ona göre bir cümlenin hem doğru hem de yanlış öneri içermesine neden olan dil yetersizdir. Bu paradokstan kaçınmak için ise daha üst seviyede olan bir dil kullanımı gerekmektedir. Tarski diller arası hiyerarşi kurmuş ve bu paradokstan kaçınmayı başarabilmiştir.

Saul Kripke’nin Çözümü
Saul Kripke’ye göre cümleler belirli koşullara bağlı şekilde paradoksal olabilir. Bir öneri cümlesinin doğru olabilmesi değerlendirilebilir gerçeklik temeli olması gereklidir. Eğer cümlenin gerçeklik temeli ile arasında bir bağ bulunmuyorsa bu cümle temelsiz olacaktır. Temelsiz cümleler ise herhangi bir doğruluk payı içermediğinden yanlış olarak görülecektir.

John Bardwise ve John Etchemendy’nin çözümü
Bu iki araştırmacı yalancı paradoksunun değişken olduğunu ona sürmüşlerdir. Bu değişkenlik “olumsuzlama” ve “inkar” ile ifade edilmektedir. “bu cümle doğru değildir” denildiğinde söyleyen kendisini olumsuzlamış olur. Ancak “Bu cümlenin doğru olması söz konusu değildir” denildiğinde ise inkar edilmiş olur. Araştırmacılara göre kendisini olumsuzlayan cümle kati olarak doğru değilken, inkar eden cümle ise doğrudur.