Alkali metaller topluluğunun en önemli üyesidir. Latinler buna «natrium» derlerdi. Bundan ötürü simgesi «Na» olarak kabul edilmiştir. Tabiatta eleman halinde bulunmaz. Bileşikleri yeryüzü kabuğunun yüzde 2,6'smı meydana getirir. En çok bulunan bileşiği «sodyum klorür (yemek tuzu)» dür. İnsan ve hayvanlar için çok önemli bir maddedir.
Bitkilerin potasyum tuzlarına olan ihtiyaçlarına karşılık insan ve hayvanlar sodyum tuzlarına ihtiyaç duyarlar. Sodyum ilk defa İngiliz kimyacısı Davy tarafından elektroliz yoluyla elde edildi. Metalik halde gümüş gibi beyaz ve parlaktır, parmakla ezilebilecek kadar yumuşaktır. Çabuk okside olduğu için petrol altında saklanır. Çok kolay bileşik yapar. En önemlileri şunlardır:
Sodyum Peroksit: Açık sarımsı bir tozdur. Suyla oksijen çıkarır. Buzla soğutulmuş sülfrik asit içine katılırsa «oksijenli su» meydana gelir.
Sodyum Hidroksit: Sabun ve dokuma endüstrisinde kullanılır.
Sodyum Klorür: Sofra tuzudur. Tabiatta ya deniz suyundan, ya da kaya tuzlarından elde edilir.
Sodyum Hipoklorit: «Javel suyu» denilen bir beyazlatıcıdır. Taze olarak kullanılır. Çabuk bozulur.
Sodyum Karbonat: «Soda» diye tanınır.
Sodyum Bikarbonat: Eczanelerde «bikarbonat dö sud» diye satılan karbonattır. Mide hastalıklarında ilaç, pastalarda kabartıcı olarak kullanılır.
Sodyum Nitrat: «Şili güherçilesi» diye bilinir.
Sodyum Sülfat: Müshil olarak kullanılan «İngiliz tuzu» dur.
Özellikleri
Sodyum, gümüş renginde hafif bir metaldir. Bıçakla kesilebilecek kadar yumuşaktır. İşlenmesi ve çekilmesi kolaydır. 97,8°Cde erir, 882°Cde kaynar. Yoğunluğu sudan daha düşük olup, 0°Cde 0,972 g/cm 3 tür. Elektrik akımını iletmesi civadan 18 kat fazladır. Isı iletkenliği 0,317 kal/m 2 s °Cdir. Sodyum, periyodik tabloda lityumla potasyum arasında 1A grubunda yer alır. Atom numarası 11, atom ağırlığı 22,9898dir. Tabii izotopu yoktur. Suni olarak sodyum 20-21-22-24-25 ve 26 izotopları elde edilmiştir. Diğer alkali metaller gibi en dış yörüngesinde bir elektron olduğu için bileşiklerinde 1+ değerliklidir.
Sodyum, hava ile temas edince üzeri oksitlenerek beyaz bir tabaka meydana gelir. Su ile çok ani reaksiyona girerek sodyum hidroksit ve hidrojen meydana getirir. Hidrojenle 200°Cde reaksiyona girerse sodyum hidrür (NaH) verir. Oksijen ile reaksiyona girerse sodyum süperoksit (NaO 2 ) ve sodyum peroksit (Na2O 2 ) meydana gelir. Sodyumun sıvı amonyaktaki çözeltisinden ozon geçirilirse sodyum ozonid (NaO 3 ) elde edilir. azot ile sıcakta dahi reaksiyon vermez; oda sıcaklığında flour ile hızlı, klorla yavaş reaksiyon verir, fakat brom ve iyotla vermez.
Elde edilişi
Sodyum, en çok eritilmiş sodyumklorürün elektroliziyle elde edilir. Elektroliz olayı neticesinde, anot üstündeki fanusta klor gazı toplanırken, katod etrafında da sodyum toplanır. Bu yolla elde edilen sodyum % 99,8 saflıktadır. Daha ileri saflaştırma özel metal filitrelerle yapılır. Sodyum elde etmede diğer bir metod da sodyum tuzlarını demir, karbon veya toprak alkali metaliyle termokimyevi reaksiyona uğratmaktır.
Bileşikleri
Sodyumun pekçok önemli bileşiği vardır. Sofralardan eksik olmayan tuz, sodyumun tabiatta serbest halde bulunan klorür tuzudur. Sodyum bikarbonat (NaHCO 3 ) kabartma tozu olarak bilinir ve tıp, eczacılık, seramik, kağıt sanayiinde de kullanılır. Sodyum bikarbonatla sülfürik asit karışınca bol miktarda karbondioksit açığa çıktığından yangın söndürücülerde kullanılır. Sodyum karbonat, soda olarak bilinir (Bkz. Soda). Sodyum hidroksit (NaOH) kostik soda olarak sanayide çok kullanılır. kostik sodanın en çok kullanıldığı yerler sabun, kağıt, tekstil ve petrol sanayiidir. Sodyum sülfür (Na 2 S) dericilikte tüyleri deriden dökmekte kullanılır.
Sodyum nitrat (NaNO 3 ) tabiatta bulunur ve şili güherçilesi olarak bilinir. İyi bir gübredir. Et ve tütün işlemlerinde kullanılır. Sodyum peroksid (Na 2 O 2 ) yağların refinasyonunda, yün, ipek ve diğer elyafların işlenmesinde kullanılır. Sodyum fosfatlar (Na 3 PO 4 , Na 2 HPO 4 ve NaH 2 PO 4 ) önemli bileşiklerdir. Na 2 HPO 4 bilhassa pirinç kaplamada, seramikte, yangına karşı dayanıklı malzeme yapımında ve deterjanda kullanılır. (Na 3 PO 4 ) fotoğrafçılıkta, tıpta kullanılır. Tabii olarak bulunan sodyum sülfat (Na 2 SO 4 ) Glober tuzu olarak da bilinir; Cam ve kağıt sanayiinde kullanılır. Sodyum tiyosulfat (Na 2 s 2 O 3 H 2 O) tan ise fotoğrafçılıkta istifade edilir.
Kullanılışı
Elde edilen sodyum metalinin % 60ı, motorlarda vuruntuyu önleyen kurşun tetraetilen üretiminde kullanılır. Kurşun tetra etil elde etmek için etil klorür Pb-Na alaşımıyla reaksiyona sokulur. Sodyum ayrıca titan ve zirkonyum halojenürlerden titan ve zirkon metali elde etmek için indirgeme vasıtası olarak kullanılır. Birçok organik madde (bilhassa susuz alkol) elde edilir.
Sodyumdan elde edilen sodyum siyanür elektrolitik kaplamada indirgeme vasıtası olarak kullanıldığı gibi, birçok organik reaksiyonda kondansasyon, halojen çıkarma, renk giderme ve polimerizasyon vasıtası olarak kullanılır. Sodyum buharlı elektrik lambalarının yapımında, nükleer santrallerde ısı iletim vasıtası olarak "sıvı sodyum" kullanılır. Sodyumun çeşitli izotopları elde edilmiştir. Bunlardan sodyum -24 izotopunun yarılanma müddeti 15 saattir. Bu izotoplar biyoloji ve tıp sahalarında kullanılmaktadır.
Bitkilerin potasyum tuzlarına olan ihtiyaçlarına karşılık insan ve hayvanlar sodyum tuzlarına ihtiyaç duyarlar. Sodyum ilk defa İngiliz kimyacısı Davy tarafından elektroliz yoluyla elde edildi. Metalik halde gümüş gibi beyaz ve parlaktır, parmakla ezilebilecek kadar yumuşaktır. Çabuk okside olduğu için petrol altında saklanır. Çok kolay bileşik yapar. En önemlileri şunlardır:
Sodyum Peroksit: Açık sarımsı bir tozdur. Suyla oksijen çıkarır. Buzla soğutulmuş sülfrik asit içine katılırsa «oksijenli su» meydana gelir.
Sodyum Hidroksit: Sabun ve dokuma endüstrisinde kullanılır.
Sodyum Klorür: Sofra tuzudur. Tabiatta ya deniz suyundan, ya da kaya tuzlarından elde edilir.
Sodyum Hipoklorit: «Javel suyu» denilen bir beyazlatıcıdır. Taze olarak kullanılır. Çabuk bozulur.
Sodyum Karbonat: «Soda» diye tanınır.
Sodyum Bikarbonat: Eczanelerde «bikarbonat dö sud» diye satılan karbonattır. Mide hastalıklarında ilaç, pastalarda kabartıcı olarak kullanılır.
Sodyum Nitrat: «Şili güherçilesi» diye bilinir.
Sodyum Sülfat: Müshil olarak kullanılan «İngiliz tuzu» dur.
Özellikleri
Sodyum, gümüş renginde hafif bir metaldir. Bıçakla kesilebilecek kadar yumuşaktır. İşlenmesi ve çekilmesi kolaydır. 97,8°Cde erir, 882°Cde kaynar. Yoğunluğu sudan daha düşük olup, 0°Cde 0,972 g/cm 3 tür. Elektrik akımını iletmesi civadan 18 kat fazladır. Isı iletkenliği 0,317 kal/m 2 s °Cdir. Sodyum, periyodik tabloda lityumla potasyum arasında 1A grubunda yer alır. Atom numarası 11, atom ağırlığı 22,9898dir. Tabii izotopu yoktur. Suni olarak sodyum 20-21-22-24-25 ve 26 izotopları elde edilmiştir. Diğer alkali metaller gibi en dış yörüngesinde bir elektron olduğu için bileşiklerinde 1+ değerliklidir.
Sodyum, hava ile temas edince üzeri oksitlenerek beyaz bir tabaka meydana gelir. Su ile çok ani reaksiyona girerek sodyum hidroksit ve hidrojen meydana getirir. Hidrojenle 200°Cde reaksiyona girerse sodyum hidrür (NaH) verir. Oksijen ile reaksiyona girerse sodyum süperoksit (NaO 2 ) ve sodyum peroksit (Na2O 2 ) meydana gelir. Sodyumun sıvı amonyaktaki çözeltisinden ozon geçirilirse sodyum ozonid (NaO 3 ) elde edilir. azot ile sıcakta dahi reaksiyon vermez; oda sıcaklığında flour ile hızlı, klorla yavaş reaksiyon verir, fakat brom ve iyotla vermez.
Elde edilişi
Sodyum, en çok eritilmiş sodyumklorürün elektroliziyle elde edilir. Elektroliz olayı neticesinde, anot üstündeki fanusta klor gazı toplanırken, katod etrafında da sodyum toplanır. Bu yolla elde edilen sodyum % 99,8 saflıktadır. Daha ileri saflaştırma özel metal filitrelerle yapılır. Sodyum elde etmede diğer bir metod da sodyum tuzlarını demir, karbon veya toprak alkali metaliyle termokimyevi reaksiyona uğratmaktır.
Bileşikleri
Sodyumun pekçok önemli bileşiği vardır. Sofralardan eksik olmayan tuz, sodyumun tabiatta serbest halde bulunan klorür tuzudur. Sodyum bikarbonat (NaHCO 3 ) kabartma tozu olarak bilinir ve tıp, eczacılık, seramik, kağıt sanayiinde de kullanılır. Sodyum bikarbonatla sülfürik asit karışınca bol miktarda karbondioksit açığa çıktığından yangın söndürücülerde kullanılır. Sodyum karbonat, soda olarak bilinir (Bkz. Soda). Sodyum hidroksit (NaOH) kostik soda olarak sanayide çok kullanılır. kostik sodanın en çok kullanıldığı yerler sabun, kağıt, tekstil ve petrol sanayiidir. Sodyum sülfür (Na 2 S) dericilikte tüyleri deriden dökmekte kullanılır.
Sodyum nitrat (NaNO 3 ) tabiatta bulunur ve şili güherçilesi olarak bilinir. İyi bir gübredir. Et ve tütün işlemlerinde kullanılır. Sodyum peroksid (Na 2 O 2 ) yağların refinasyonunda, yün, ipek ve diğer elyafların işlenmesinde kullanılır. Sodyum fosfatlar (Na 3 PO 4 , Na 2 HPO 4 ve NaH 2 PO 4 ) önemli bileşiklerdir. Na 2 HPO 4 bilhassa pirinç kaplamada, seramikte, yangına karşı dayanıklı malzeme yapımında ve deterjanda kullanılır. (Na 3 PO 4 ) fotoğrafçılıkta, tıpta kullanılır. Tabii olarak bulunan sodyum sülfat (Na 2 SO 4 ) Glober tuzu olarak da bilinir; Cam ve kağıt sanayiinde kullanılır. Sodyum tiyosulfat (Na 2 s 2 O 3 H 2 O) tan ise fotoğrafçılıkta istifade edilir.
Kullanılışı
Elde edilen sodyum metalinin % 60ı, motorlarda vuruntuyu önleyen kurşun tetraetilen üretiminde kullanılır. Kurşun tetra etil elde etmek için etil klorür Pb-Na alaşımıyla reaksiyona sokulur. Sodyum ayrıca titan ve zirkonyum halojenürlerden titan ve zirkon metali elde etmek için indirgeme vasıtası olarak kullanılır. Birçok organik madde (bilhassa susuz alkol) elde edilir.
Sodyumdan elde edilen sodyum siyanür elektrolitik kaplamada indirgeme vasıtası olarak kullanıldığı gibi, birçok organik reaksiyonda kondansasyon, halojen çıkarma, renk giderme ve polimerizasyon vasıtası olarak kullanılır. Sodyum buharlı elektrik lambalarının yapımında, nükleer santrallerde ısı iletim vasıtası olarak "sıvı sodyum" kullanılır. Sodyumun çeşitli izotopları elde edilmiştir. Bunlardan sodyum -24 izotopunun yarılanma müddeti 15 saattir. Bu izotoplar biyoloji ve tıp sahalarında kullanılmaktadır.