Seslerin Oluşumu
Ses fizik bakımından bir titreşim olayıdır; ancak dil bilgisi bakımından dilin en küçük parçasına SES denir.
Bir dilde bulunan sesler, o dilin ses dağarcığını oluşturur.
Türkiye Türkçesinin ses dağarcığında 29 harf vardır.
Ses, akciğerlerden başlayıp ağızda sona eren ses yolu denilen yolun üstüne sıralanmış ses organları tarafından meydana getirilir.
* Seslerin Sınıflandırılması
* Ünlü ve Ünsüzlerin Özellikleri
* Seslerin Birleşmesi Hece Yapısı ve Kelime
Türkçe asıllı kelimelerde kendiliğinden uzun ünlü yoktur.
Bünyesinde uzun ünlü bulunan kelimeler Türkçe değildir.
Türkçe kelimelerde -o-, -ö- ünlüleri sadece ilk hecede bulunur.
Birinci hecenin dışında -o-, -ö- ünlüleri bulunan ve dilimizde kullanılan bütün kelimeler yabancı asıllıdır
Bir hamlede söylenen veya ağızdan çıkan ses veya sesler topluluğuna HECE denir.
Bir hecenin varlığı için ilk, temel ve yeterli şart, ortada bir ünlünün bulunmasıdır.
Tek başına bir ünlü bir hece olabilir.
Türkçemizde altı çeşit hece vardır.
* Bir ünlülü heceler
* Bir ünlü bir ünsüzden oluşan heceler
* Bir ünsüz ve bir ünlüden oluşan heceler
* Bir ünsüz bir ünlü bir ünsüzde oluşanheceler
* Bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler
* Bir ünsüz bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler
* Başlıca Ses Olayları
1)Ünsüz Yumuşaması ( değişmesi ):
p, ç, t, k dan biriyle biten kelimeye ünlüyle başlayan ek gelirse p, ç, t, k yumuşar, yani b, c, d, g, ğ olur
borç-u borcu, bilek-i bileği, dolap-a dolaba, renk-i rengi, toprak-a toprağa, yamaç-ı yamacı
2)Ünsüz Benzeşmesi ( uyumu ):
f, s, t, k, ç, ş, h, p den biriyle biten kelimeden sonra c, d, g geliyorsa bunlar ç, t, k ya dönüşür.
giriş-gen girişken, yurt-daş yurttaş, kanat-dan kanattan, gelmiş-di gelmişti, 5de, 5te
3)Ünlü Daralması:
-yor eki (a, e)den sonra gelirse bu sesler (ı, i, u, ü)ye dönüşür.
Sakla-yor saklıyor, gözle-yor gözlüyor, anlama-yor anlamıyor, başla-yor başlıyor
4)Ses Düşmesi:
Ünlü ( hece ) Düşmesi:
alın-ı alnı, burun-u burnu, oyun-a-mak oynamak, ileri-le-mek ilerlemek kayıp-etmek kaybetmek, cuma-ertesi cumartesi
5)Ünsüz Düşmesi:
ufak-cık ufacık, büyük-cek büyücek, ufak-almak ufalmak
6)Ses Türemesi
Ünsüz Türemesi
hak-ım hakkım, sır-ı sırrı, af-ı affı, hal-olmak hallolmak
7)Ünlü Türemesi
bir-cik biricik, az-cık azıcık, genç-çik gencecik
8)Kaynaştırma Ünsüzleri
Ünlüyle ünlüyü birleştiren y, ş, s, n seslerine denir.
elma-a elmaya, baba-ın babanın, kale-i kalesi,
yedi-er yedişer
9)Ulama
Ünsüzle biten kelime ünlüyle başlayan kelimeye bağlı okunur.
Korkma sönmez bu şafaklarda yüze nalsancak
Sönmeden yurdumu nüstünde tüte nen so nocak
* Vurgu ve Tonlama
1.Türkçede anlam işlevi olan vurgulamalar dışında tek heceli kelimeler vurgusuzdur.
2.Birden fazla heceli kelimelerde genellikle vurgu son hece üstündedir.
3.Türkçe asıllı veya başka dillerden dilimize yerleşmiş yer adlarının ve insan adlarının çoğunda vurgu ilk hece üstündedir.
4.Dilimize Farsçadan girmiş yer isimlerinde vurgu son hece üstündedir.
5.Olumsuzluk eki vurguyu kendinden önceki heceye çeker.
6.Dilimizde seslenmelerde vurgu daima ilk hece üstündedir.
7.Soru eki vurguyu kendinden önceki hecenin üstüne atar.
8.Da, de bağlama edatı ile ki bağlama edatı da vurguyu kendinden önceki hecelerin üstüne aktarır.
* Cümle Vurgusu
Sivas yollarında / geceleri / ağır ağır / kağnılar / gider
Kağnılar / Sivas yollarında / geceleri / ağır ağır / gider
Kağnılar / Sivas yollarında / ağır ağır / geceleri / gider
Kağnılar / ağır ağır / geceleri / Sivas yollarında / gider
* Ekler
Tek başlarına anlamları olmayan ancak köklerle birleşmek suretiyle onlardan yeni varlık veya hareketleri karşılayacak kelimeler türeten dil birliklerine EK denir.
(-a,-e; -aç, -eç; -ak, -ek; -ay, -ey; -ç; -ca, -ce; -cak, -cek; -cağız, -ceğiz; -cık, -cuk; -cıl, cil; -da, -de; -dam, -dem; -dalık, -delik; -daş, -deş; -dız, -duz; -gıl, -gul; -k; -ka(ge); -kan, -ken; -ki; -l; -layın, leyin; -lı, -lu; -lık, -luk; -man, -men; -mtrak; -msı, -msi; -sal, -sel; -şar, -şer; -sı, -si; -sıl, -sul; -şın, -şun; -sız, -suz
Ses fizik bakımından bir titreşim olayıdır; ancak dil bilgisi bakımından dilin en küçük parçasına SES denir.
Bir dilde bulunan sesler, o dilin ses dağarcığını oluşturur.
Türkiye Türkçesinin ses dağarcığında 29 harf vardır.
Ses, akciğerlerden başlayıp ağızda sona eren ses yolu denilen yolun üstüne sıralanmış ses organları tarafından meydana getirilir.
* Seslerin Sınıflandırılması
* Ünlü ve Ünsüzlerin Özellikleri
* Seslerin Birleşmesi Hece Yapısı ve Kelime
Türkçe asıllı kelimelerde kendiliğinden uzun ünlü yoktur.
Bünyesinde uzun ünlü bulunan kelimeler Türkçe değildir.
Türkçe kelimelerde -o-, -ö- ünlüleri sadece ilk hecede bulunur.
Birinci hecenin dışında -o-, -ö- ünlüleri bulunan ve dilimizde kullanılan bütün kelimeler yabancı asıllıdır
Bir hamlede söylenen veya ağızdan çıkan ses veya sesler topluluğuna HECE denir.
Bir hecenin varlığı için ilk, temel ve yeterli şart, ortada bir ünlünün bulunmasıdır.
Tek başına bir ünlü bir hece olabilir.
Türkçemizde altı çeşit hece vardır.
* Bir ünlülü heceler
* Bir ünlü bir ünsüzden oluşan heceler
* Bir ünsüz ve bir ünlüden oluşan heceler
* Bir ünsüz bir ünlü bir ünsüzde oluşanheceler
* Bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler
* Bir ünsüz bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler
* Başlıca Ses Olayları
1)Ünsüz Yumuşaması ( değişmesi ):
p, ç, t, k dan biriyle biten kelimeye ünlüyle başlayan ek gelirse p, ç, t, k yumuşar, yani b, c, d, g, ğ olur
borç-u borcu, bilek-i bileği, dolap-a dolaba, renk-i rengi, toprak-a toprağa, yamaç-ı yamacı
2)Ünsüz Benzeşmesi ( uyumu ):
f, s, t, k, ç, ş, h, p den biriyle biten kelimeden sonra c, d, g geliyorsa bunlar ç, t, k ya dönüşür.
giriş-gen girişken, yurt-daş yurttaş, kanat-dan kanattan, gelmiş-di gelmişti, 5de, 5te
3)Ünlü Daralması:
-yor eki (a, e)den sonra gelirse bu sesler (ı, i, u, ü)ye dönüşür.
Sakla-yor saklıyor, gözle-yor gözlüyor, anlama-yor anlamıyor, başla-yor başlıyor
4)Ses Düşmesi:
Ünlü ( hece ) Düşmesi:
alın-ı alnı, burun-u burnu, oyun-a-mak oynamak, ileri-le-mek ilerlemek kayıp-etmek kaybetmek, cuma-ertesi cumartesi
5)Ünsüz Düşmesi:
ufak-cık ufacık, büyük-cek büyücek, ufak-almak ufalmak
6)Ses Türemesi
Ünsüz Türemesi
hak-ım hakkım, sır-ı sırrı, af-ı affı, hal-olmak hallolmak
7)Ünlü Türemesi
bir-cik biricik, az-cık azıcık, genç-çik gencecik
8)Kaynaştırma Ünsüzleri
Ünlüyle ünlüyü birleştiren y, ş, s, n seslerine denir.
elma-a elmaya, baba-ın babanın, kale-i kalesi,
yedi-er yedişer
9)Ulama
Ünsüzle biten kelime ünlüyle başlayan kelimeye bağlı okunur.
Korkma sönmez bu şafaklarda yüze nalsancak
Sönmeden yurdumu nüstünde tüte nen so nocak
* Vurgu ve Tonlama
1.Türkçede anlam işlevi olan vurgulamalar dışında tek heceli kelimeler vurgusuzdur.
2.Birden fazla heceli kelimelerde genellikle vurgu son hece üstündedir.
3.Türkçe asıllı veya başka dillerden dilimize yerleşmiş yer adlarının ve insan adlarının çoğunda vurgu ilk hece üstündedir.
4.Dilimize Farsçadan girmiş yer isimlerinde vurgu son hece üstündedir.
5.Olumsuzluk eki vurguyu kendinden önceki heceye çeker.
6.Dilimizde seslenmelerde vurgu daima ilk hece üstündedir.
7.Soru eki vurguyu kendinden önceki hecenin üstüne atar.
8.Da, de bağlama edatı ile ki bağlama edatı da vurguyu kendinden önceki hecelerin üstüne aktarır.
* Cümle Vurgusu
Sivas yollarında / geceleri / ağır ağır / kağnılar / gider
Kağnılar / Sivas yollarında / geceleri / ağır ağır / gider
Kağnılar / Sivas yollarında / ağır ağır / geceleri / gider
Kağnılar / ağır ağır / geceleri / Sivas yollarında / gider
* Ekler
Tek başlarına anlamları olmayan ancak köklerle birleşmek suretiyle onlardan yeni varlık veya hareketleri karşılayacak kelimeler türeten dil birliklerine EK denir.
(-a,-e; -aç, -eç; -ak, -ek; -ay, -ey; -ç; -ca, -ce; -cak, -cek; -cağız, -ceğiz; -cık, -cuk; -cıl, cil; -da, -de; -dam, -dem; -dalık, -delik; -daş, -deş; -dız, -duz; -gıl, -gul; -k; -ka(ge); -kan, -ken; -ki; -l; -layın, leyin; -lı, -lu; -lık, -luk; -man, -men; -mtrak; -msı, -msi; -sal, -sel; -şar, -şer; -sı, -si; -sıl, -sul; -şın, -şun; -sız, -suz