Seri hükümler hakkında
2-Vazın Hitabı
Varlık aleminde meydana gelen fiiller hakkında Şarinin hitabı gelip iktiza ve tahyir bakımından fiillerin hükümlerini açıklamıştır. Ve yine gelen Şarinin hitabı, bu hükümlerin gerçekleşmesi veya tamamlanmasının kendisine bağlı olduğu hususlardan gerekli olanları da belirlemiştir. Yani Şerî hükmün gerektirdiği hususu ortaya koymuştur. Şarinin hitabı iktiza ve tahyir ile geldiği gibi iktiza ve tahyirin gerektirdiği şeyle de gelmiştir. O da şöyle olmaktadır: Bir hususu sebep veya şart veya mani veya sahih-batıl veya azimet-ruhsat kılmasıdır. İktiza ve tahyir hitabı hükümler olarak insanın fiilini çözüme kavuşturduğuna göre, vazîn hitabı da bu hükümleri ve bunlarla ilgili hususları çözüme kavuşturmaktadır. Şu halde iktiza ve tahyir hitabı insanın fiiline ait hükümlerdir. Vazi hitabı ise, bu hükümlere ait hükümler olup onlara belirli vasıflar kazandırır. Vazîn hitabının bu konumda olması onu insan fiilleri ile alakalı olmaktan çıkartmaz. Çünkü bir şeyle ilişkili olanla ilişkilendirilen, o şeyle de ilişkilidir.
Buna göre; ızdırrar/zorunluluk hali ölü eti yemenin mubahlığına sebeptir, günaha düşme korkusu cariye ile nikahlanmanın mubahlığına sebeptir, idrarı tutamamak abdestli iken idrarın çıkması halinde her namaz için abdest yenileme farziyetinin düşmesine sebeptir, güneşin zevali/tam tepede olması veya batması veya fecrin doğması bu namazların edası farziyeti için bir sebeptir. V.b. Bütün bunlar, hükümle ilgili olarak Şarinin hitabından hususlardır. Yani ölü eti yemenin mubahlığı, cariyeyi nikahlamanın mubahlığı, idrarın çıkması halinde her namaz için abdest alma farziyetinin düşmesi namazın edası farziyeti hükümleriyle ilgili Şarinin hitabıdır. Bundan dolayı sebep, vazın hitabındandır.
Bir tam yılın geçmesi zekatın farziyetinde şart olması, buluğa ermek teklifte mutlak bir şart olması, Rasullerin gönderilmesi sevap ve ikapta şart olması, teslime kudretli olmanın alış-verişin sıhhatinde şart olması, rüşte ermenin yetimin malının kendisine teslim edilmesinde şart olması; bütün bunlar Şarinin hükümle ilgili hitabındandır. Bundan dolayı şart,vazın hitabındandır.
Hayzın; cinsi münasebete, Kabeyi tavaf etmeye, namazların farziyetine ve oruç tutmaya engel olması, deliliğin ibadetleri yapmaya ve tasarruflarda bulunmaya engel olması v.b. nin her biri hükümle ilgili Şarinin hitabındandır. Bundan dolayı mani vazın hitabındandır.
Ayakta durmaktan aciz hastaya oturarak namaz kılma ruhsatının/izninin verilmesi, yolcunun Ramazanda orucunu yemesinin caiz olması, ikra-ı mulci ile zorlanan kimseye küfür sözlerini söylemesinin caiz olması gibi hususların her birisi de hükümle ilgili Şarinin hitabındandır. Bu hükümler, oturarak namaz kılmak, Ramazanda oruç tutmamak ve küfür sözlerini söylemektir. Bundan dolayı ruhsatlar vazın hitabındandır.
Bu dört husustan da kolayca anlaşılıyor ki; Şarinin hitabı hükmü getirdiği gibi bu hükümle ilgili hususları da getirmiştir.
Namaz sıfatıyla namaz, oruç sıfatı ile oruç, cihad sıfatı ile cihad gibi genel olarak konulmuş hükümlerden gelen ise; kullar onunla amel etmeye zorlanırlar. Bu hükümler hakkındaki vazin hitabı, bunların genel olarak konulmuş hükümler olması bakımından ve kulların onunla amel etmeye zorlanmaları bakımından vasıflandırılmalarıdır. Bu genel konuluş ve kendisine zorunlu kılınış azimet olarak isimlendirilir. Onun için azimetler vazın hükümlerindendir. Azimetler ve ruhsatlar aynı guruptan sayılırlar. Çünkü azimetler asıldır, ruhsatlar ise azimetlerden bir parçadır. Dolayısıyla azimetler ve ruhsatlar vazın hitabındandırlar.
Dünyada amelin neticeleri ile alakalı olan hususa gelince; vazın hitabı bu neticeler bakımından ortaya çıkmaktadır. Örneğin; rükünlerinin tamamı oluştuğunda namaz sahihtir deriz, tüm şartları oluştuğunda alış-veriş sahihtir deriz, Şerî şartları tamamlandığı zaman şirket sahihtir deriz. Bu, hükmün konulması bakımından değil, hükmün edası bakımından hüküm için bir vasıftır. Şari bunu böylece getirmiştir. Ondan dolayı alış-veriş sahih ve namaz sahih sayılmıştır. Aynı şekilde alış-veriş icabtan yoksun ise veya namazın rükusu yoksa veya şirkette kabul yoksa bunlar o zaman batıl sayılırlar. Bunların batıllığı hükmün teşriisi bakımından değil edası bakımından hüküm için bir vasıftır. Şari bunu böyle getirmiş ve onları batıl sayılmıştır. Bu nedenledir ki sıhat ve butlan/batıllık ikisi birlikte bir guruptur. Çünkü her ikisi hakkında Şarinin hitabı tek bir hükümle ilgilidir, ya sahihtir, ya batıldır. Çünkü sıhat asıldır, butlan ise sıhat hükümlerinin neticeleridir. Bu nedenle de sıhat ve batıllık tek bir guruptur.
İşte vazın hitabı budur. Vazın hitabı hükmün gerektirdiği bir hususla alakalı olup beş kısma ayrılır: 1-Sebep, 2-Şart, 3-Mani, 4-Sıhat-butlan-fesad, 5-Azimetler-Ruhsatlar.
1. Sebep:
Sebep, usulcülerin ıstılahında; -hükmün teşrii için değil- hükmün varlığı için belirleyici olmak üzere semi delilin delalet ettiği her açıkça belirlenmiş sıfattır. Güneşin zevalinin namazın varlığını bildiren bir işaret kılınması gibi. أَقِمْ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ Güneşin batıya dönmesinden ... namaz kıl.[1] ayeti ile Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellemin; إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَيُصَلِّي Güneş tam tepeden batıya doğru kaymaya başladığında namaz kılın.[2] hadisi gibi.
Bu ayet ve hadiste geçen güneşin zevali o vakit namazının farziyetine işaret değildir.
Aynı şekilde; فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمْ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ İçinizden kim (Ramazan) ayına şahit olursa oruç tutsun.[3]Ayeti ile Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSelleminصُومُوا لِرُؤْيَتِهِ Hilali görünce oruç tutun.[4] hadisi gibi.
Bu ayet ve hadisde hilalin görülmesinin Ramazan orucunun varlığını belirleyici bir işaret kılınması gibi.
Böylece sebep, hükmü vacib kılan değil sadece varlığını bildirendir. Sebebin vakıası hükmün gerektirdiği bir hikmete binaen Şerî hüküm için Şeran konulan husus olmasıdır. Nisabın hasıl olması zekatın varlığına sebeptir, Şerî akidler intifa/yararlanmanın ve mülkiyeti intikal ettirmenin mubahlığına sebeptir. Zekatın farziyeti bir hükümdür, nisab miktarının hasıl olması ise hükmün varlığını belirtmek maksadıyla bu hüküm için Şeran konulan bir husustur. İntifanın veya mülkiyeti intikal ettirmenin mubahlığı bir hükümdür, akidler ise bu hükmün varlığını belirtmek maksadıyla bu hüküm için Şeran konulan husustur. Sebepler, teklif eden tarafından gelen hükmün varlığını mükellefe bildirmek için Şarinin koyduğu işaretlerdir. Böylece Şari mükellef için Şerî hükmü koyup mükellefi onunla sorumlu kılmıştır. Aynı zamanda bu hükmün varlığına delalet eden emareler de koymuştur. Bu işaretler ise Şerî sebeplerdir. Böylece sebep, bildirmektir, hükmün varlığını belirleyendir. Sebep, hükmün bizzat kendisini ve sıfatını belirten değildir. Sebebin anlamı ancak hükmün varlığını belirleyen olmaktır. Çünkü hükmü farz kılan husus hüküm hakkında gelen delildir. Delilin delalet ettiği bu hükmün varlığını bildiren husus ise sebeptir.
Sebep, illetten farklıdır. Zira illet, hükmün kendisinden dolayı var olduğu husustur. Hüküm onunla konulmuştur. Hükmün konuluş sebebidir. İllet hükmün varlığı için değil teşri/konulması için bir sebeptir. İllet, hükmün delillerinden bir delildir. Onun durumu hükmün teşriinde nassın konumu gibidir. İllet hükmün varlığının işareti değildir. Bilakis illet, hükmün teşrii için belirleyici bir işarettir.
Bu nedenledir ki cuma namazı vakti, namazdan alıkoymak şu ayetlerden çıkartılmış bir illettir: إِذَا نُودِي لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ Cuma günü namaza çağrıldığınızda alış-verişi bırakıp Allahın zikrine koşunuz.[5]فَإِذَا قُضِيَتْ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأرْضِ Namaz kılındığında yeryüzüne dağılınız.[6]
Bu ayetlerden çıkartılan; namazdan alıkoyan husus cuma vaktinde alış-verişin haram olması hükmünün kendisinden dolayı konduğu husustur. Onun için bu sebep değil illettir. Bu, güneşin batıya doğru yönelmesi gibi değildir. Zira, güneşin batıya yönelmesi illet değildir. Çünkü öğle namazı hükmü ondan dolayı konulmamıştır. Güneşin batıya yönelmesi ancak öğle namazı hükmünün varlığına işarettir.
2. Şart:
Şart; şart koşulan hususun gerektirdiği konuda veya şart koşulan ilgili hükmün gerektirdiği konuda şart koşulduğu hususu tamamlayıcı bir vasıftır.
Paranın zekatında, üzerinden bir yılın geçmesi nisab mülkiyetini tamamlayan bir husustur ve zekatın farz olabilmesi için nisab mülkiyetinde aranan bir şarttır. Böylece bir yılın geçmesi şart koşulanın gerektirdiği hususlardan olmaktadır.
İhsan/sahih bir nikah ile evlenmiş olmak, evli zina eden erkeğe recm cezasının uygulanmasında zina eden erkeğin vasfını tamamlayan bir husustur. İhsan, zina eden erkeğe recm cezasının vacib olması için gerekli bir şarttır. Buna göre ihsan şart koşulanın gerektirdiği hususlardan olmaktadır.
Abdest, hükmün gerektirdiği hususta namaz fiilini tamamlayıcıdır. Namazda abdest şarttır. Abdest şart koşulan bu meselede hükmün gerektirdiği hususlardandır.
Setrül avret/avret mahallinin örtülmesi, hükmün namaz hakkında gerektirdiği hususlarda namaz fiilini tamamlayıcıdır. Setrül avret, namazda şarttır ve hükmün şart koşulan hususta gerektirdiğindendir. Diğer şartlar da böyledir.
Şart, meşruttan/şart koşulandan başka bir şeydir. Çünkü şart, meşrutu tamamlayan bir vasıftır. Meşrutun parçalarından bir parça değildir. Böylelikle şart rükunden farklı olmaktadır. Çünkü rükun bir şeyin yapısından bir parçadır. Ondan kopuk değildir. Rükunun şeyden başka olduğu ya da benzeri olduğu söylenemez. Çünkü rükun, onun parçalarından bir parçadır. Şartta ise, şeyden başka olmak ve aynı zamanda onu tamamlayıcı olmak kaçınılmazdır.
Şart, yokluğu yokluğu gerektiren, varlığı ise varlığı gerektirmeyen husustur şeklinde tarif edilmiştir. Bu, netice bakımından şartı açıklamaktadır. Şartla meşrut ilişkisi, sıfatla sıfatlanan ilişkisi gibidir ve sıfat olmadığında sıfatlanan olmaz. Fakat sıfat olduğu halde sıfatlanan olmayabilir. Şart da böyledir. Taharet olmadığında namaz olmaz. Fakat taharet bulunmasına rağmen namaz olmayabilir.
Şart sadece teklifi hükme has değildir. Bilakis bazen teklifi hükümde bazen de vazi hükümde söz konusu olabilir. Zira bazı şartlar vardır ki teklifi hitaba aittir. Mesela; taharet, setrül avret, elbisenin temizliği bütün bunlar namazın şartlarındandır. Bazı şartlar da vardır ki, vazın hitabıyla ilgilidir. Mesela; zekatta bir tam yılın geçmesi, zinada recm için muhsan olma hali, el kesmede malın saklanmış olması hali şartları sebep için şartlardır.
Bütün bunlar şartlar olarak itibara alındığında şartın tarifine uygun düşmektedir. Bunların tamamı haklarında delil geldiği için şeran şarttırlar. Ancak birinci kategorideki şartlar hüküm için şarttırlar. İkinci kategorideki şartlar ise hükmün gerektirdiği hususlarda hüküm için konulan şartlardır.
Alış-veriş, şirket ve vakıf şartları gibi sözleşmelerde yer alan şartlar da Şerî şartlar kapsamına girer. Ancak bu şartlar teklifi hüküm ve vazî hüküm şartları gibi değildir. Zira teklifi hüküm ve vazın hükmü ile ilgili şartlarda bir şartın şart sayılabilmesi için ona delalet eden bir Şerî delilin bulunması gerekir.
Fakat bu sözleşme şartlarının Şeriatın belirlediği hususlara ters düşmemesi şart koşulur. Yani Şerî hükmün ve vazî hükmün şartlarının şart sayılabilmesi için Şerî delilin ona delalet etmesi zorunlu iken sözleşme şartlarında durum böyle değildir. Sözleşme şartlarını Şeriatın getirmesi zorunluluğu yoktur. Bilakis sözleşme yapan iki tarafın istedikleri hususu şart koşmaları caizdir. Fakat sözleşme yapan iki taraf ya da onlardan birisi Şeriatın belirlediği hususlara ters şart koşmaları caiz değildir. Şu halde sözleşmelerde şart koşulan şartların Şeriata muhalif olmamaları zorunludur. Bu şartları Şerî delilin getirmiş olması şart koşulmaz.
Bu hususta şu hadisler geçmiştir: مَا بَالُ رِجَالٍ يَشْتَرِطُونَ شُرُوطًا لَيْسَتْ فِي كِتَابِ اللَّهِ مَا كَانَ مِنْ شَرْطٍ لَيْسَ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ بَاطِلٌ وَإِنْ كَانَ مِائَةَ شَرْطٍ قَضَاءُ اللَّهِ أَحَقُّ وَشَرْطُ اللَّهِ أَوْثَقُ Bir takım adamlara ne oluyor ki, Allahın Kitabında olmayan şeyleri şart koşuyorlar. Allahın Kitabından olmayan şart batıldır, yüz tane olsa da. Zira Allahın hükmü en doğru olandır. Allahın şartı en doğru olandır.[7]
Allahın Kitabında olmayan ifadesinin anlamı, Allahın Kitabında olana muhalif olmasıdır. Yani Allahın hükmünde olması ve hükmünün gereğince olması değildir. Çünkü Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem şartların koşulmasına mutlak/sınır getirmeksizin izin vermiştir. Allahın hükmüne muhalif olanın ise batıl olduğunu açıklamıştır. Böylece Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem Allahın Kitabında olmayanı olumsuz sayarken şartların koşulmasını nehyetmemiştir. Zira Allahın Kitabında olmayanı olumsuz saymanın manası, Allahın Kitabında olana muhalif olanı olumsuz saymaktır.
Yukarıda geçen hadisin metni Buharide şöyledir:
Aişe RadıyAllahu Anhadan: Dedi ki; Berire bana gelip şöyle dedi: Her yıl bir ukiye ödemem koşuluyla sahibimle dokuz ukiye üzerine anlaştım (mukatebe anlaşması yaptım). Bana yardımcı ol. Aişe RadıyAllahu Anha dedi ki; Eğer sahibin razı olursa onlara bunu hazırlarım, velayetin de bana ait olur. Berire gitti ve bu teklifi onlara anlattı. Onlar bunu reddetti. Berire onlardan ayrılıp Aişe RadıyAllahu Anhanın yanına döndü. O esnada Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem oturuyordu. Berire dedi ki; O teklifi onlara anlattım. Fakat onlar bunu reddettiler ve velayet hakkının kendilerinde saklı kalmasını şart koştular. Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem bunu işitti. Aişe RadıyAllahu Anhada durumu ona anlattı. Bunun üzerine Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem, Aişe RadıyAllahu Anhaya şöyle dedi: خُذِيهَا وَاشْتَرِطِي لَهُمُ الْوَلاءَ فَإِنَّمَا الْوَلاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ فَفَعَلَتْ عَائِشَةُ ثُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي النَّاسِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ ٍ ... Onu al ve onlara velayeti şart koş. Zira velayet köleyi azad edene aittir. Aişe RadıyAllahu Anha öyle yaptı. Sonra Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem kalkıp insanların arasına gitti. Allaha hamd ve senadan sonra... (yukarıda geçen hadisi okudu).[8]
Bu da gösteriyor ki; yasaklanan şey Allahın Kitabında ve Rasulünün Sünnetinde var olana muhalif şart koşmaktır. Yoksa bu hadis, şartın Allahın Kitabında ve Rasulünün Sünnetinde yer alması gerekliliğine delalet etmemektedir.
Buna binaen sözleşme şartlarında Şeriatın nasslarında herhangi bir nassa muhalif olmayarak veya Şerî delili olan herhangi bir Şerî hükme muhalif olmayarak Şeriata muhalif olmamaları şart koşulur.
Mesela; Şeriat vela hakkını köleyi azad eden kimseye tanımıştır. Bu durumda köle satışında vela hakkını şart koşmak doğru olmaz. Zira şart geçersizdir, dikkate alınmaz ve satış sahih olur.
Mesela; Bu şeyi sana peşin olarak 1000e, veresiye olarak da 2000e sattım demen sahih değildir. Zira bu satış tek satıştır ve içerisinde birbirinden farklı maksatlı iki şarta yer vermektedir. Bu şart batıldır ve bu nedenle satış da batıldır.
Çünkü Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem şöyle buyurmaktadır: لا يَحِلُّ سَلَفٌ وَبَيْعٌ وَلا شَرْطَانِ فِي بَيْعٍ Borç ve satışı bir arada bulundurmak ve aynı satışta iki şart helal değildir.[9]
Mesela; Bir kişi başka birisine mal satarken bu malı başkasına satmamasını şart koşarsa, buradaki şart geçersizdir, dikkate alınmaz, alış-veriş sahihtir. Çünkü bu şart akdin gereğine ters düşmektedir. Akdin gereği ise satılan malın mülkiyetine ve tasarrufuna sahip olmaktır. Bu durumda şart Şerî hükme muhalif olur.
Böylece, Şeriata muhalif olan şartlar kesinlikle dikkate alınmazlar. İster Şerî bir nassa muhalif olsunlar, ister ise Şeriatın getirdiği Şerî bir hükme ya da vazın hükümlerinden bir hükme muhalif olsunlar, fark etmez.
Şu kesin bir husustur ki; Allahın Kitabında yer alan bir hususa veya Şerî bir hükme ters olmadığı müddetçe Şeriat Müslümanlara sözleşmelerde dilediği şartları koymasını mubah kılmıştır. Bu, Berirenin durumu ile ilgili olarak gelen Aişe RadıyAllahu Anha hadisinde yer almaktadır.
Buharinin rivayetlerinden birisinde Aişe RadıyAllahu Anhaya şöyle demektedir: اشْتَرِيهَا فَأَعْتِقِيهَا وَلْيَشْتَرِطُوا مَا شَاءُواOnu satın al, onu azad et ve diledikleri şeyleri şart koşsunlar.[10]
Bu teyid, Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellemin şu; وَلْيَشْتَرِطُوا مَا شَاءُوا Dilediklerini şart koşsunlar sözünde açıkça yer almaktadır. Bu ifade, şartlardan dilediğini şart koşmasının mubah olduğunu gösterir. Bunu Nebi SallAllahu Aleyhi VeSSellem şöyle diyerek teyid etmektedir: والمسلمون عند شروطهم Müslümanlar şartları yanındadırlar.[11]
Yani Müslümanların koydukları şartlar anlamındadır. Zira burada şart Müslümanlara izafe edilmiştir.
Ayrıca, Nebi SallAllahu Aleyhi VeSSellem sözleşmelerde Allahın Kitabında yer almayan şartların şart koşulmasını ikrar etmiştir.
Müslim, Cabirden rivayet ettiğine göre: O kendisine ait bir devesi ile yolculuk yapmaktaydı. Güçten kesilince onu serbest bırakmak istedi. Dedi ki: Nebi SallAllahu Aleyhi VeSSellem bana yetişti ve bana dua etti. Deveye vurdu. Bunun üzerine deve misli görülmemiş biçimde hızlı hızlı yürümeye başladı. Sonra bana;Onu bana sat.dedi. Ben de onu sattım. Yükünü istisna ettim.[12]
Bu hadiste yer alan yükünü istisna etmek, satışta bir şart koşmaktır.
Süfeyne Ebu Abdurrahmandan rivayette dedi ki: Ümmü Seleme beni, Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSelleme hizmet etmem koşuluyla azad etti.[13] Bir başka lafızda ise şöyle dedi: Ben Ümmü Selemenin kölesiydim. Dedi ki: Seni yaşadığın müddetçe Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSelleme hizmet etmen koşuluyla azad ediyorum. Dedim ki: Bana şart koşmamış olsan bile ben yaşadığım müddetçe Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellemden ayrılmam. Bunun üzerine beni şart koşarak azad etti.[14]
İşte böylece şartlarını insanların koştuğu, şartları Şeriat tarafından belirlenmemiş birçok olay hasıl olmuştur. Ancak konulan her şartın Allahın Kitabına ve Şeriatın hükümlerinden herhangi bir hükme muhalif olmaması kaydı vardır. Şartta helalı haram, haramı helal kılmaması şartı vardır.
Çünkü Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem şöyle buyurdu: وَالْمُسْلِمُونَ عَلَى شُرُوطِهِمْ إِلا شَرْطًا حَرَّمَ حَلالاً أَوْ أَحَلَّ حَرَامًاHelalı haram, haramı helal kılan şart dışında Müslümanlar şartları üzeredirler.[15]
3. Mani/Engel:
2-Vazın Hitabı
Varlık aleminde meydana gelen fiiller hakkında Şarinin hitabı gelip iktiza ve tahyir bakımından fiillerin hükümlerini açıklamıştır. Ve yine gelen Şarinin hitabı, bu hükümlerin gerçekleşmesi veya tamamlanmasının kendisine bağlı olduğu hususlardan gerekli olanları da belirlemiştir. Yani Şerî hükmün gerektirdiği hususu ortaya koymuştur. Şarinin hitabı iktiza ve tahyir ile geldiği gibi iktiza ve tahyirin gerektirdiği şeyle de gelmiştir. O da şöyle olmaktadır: Bir hususu sebep veya şart veya mani veya sahih-batıl veya azimet-ruhsat kılmasıdır. İktiza ve tahyir hitabı hükümler olarak insanın fiilini çözüme kavuşturduğuna göre, vazîn hitabı da bu hükümleri ve bunlarla ilgili hususları çözüme kavuşturmaktadır. Şu halde iktiza ve tahyir hitabı insanın fiiline ait hükümlerdir. Vazi hitabı ise, bu hükümlere ait hükümler olup onlara belirli vasıflar kazandırır. Vazîn hitabının bu konumda olması onu insan fiilleri ile alakalı olmaktan çıkartmaz. Çünkü bir şeyle ilişkili olanla ilişkilendirilen, o şeyle de ilişkilidir.
Buna göre; ızdırrar/zorunluluk hali ölü eti yemenin mubahlığına sebeptir, günaha düşme korkusu cariye ile nikahlanmanın mubahlığına sebeptir, idrarı tutamamak abdestli iken idrarın çıkması halinde her namaz için abdest yenileme farziyetinin düşmesine sebeptir, güneşin zevali/tam tepede olması veya batması veya fecrin doğması bu namazların edası farziyeti için bir sebeptir. V.b. Bütün bunlar, hükümle ilgili olarak Şarinin hitabından hususlardır. Yani ölü eti yemenin mubahlığı, cariyeyi nikahlamanın mubahlığı, idrarın çıkması halinde her namaz için abdest alma farziyetinin düşmesi namazın edası farziyeti hükümleriyle ilgili Şarinin hitabıdır. Bundan dolayı sebep, vazın hitabındandır.
Bir tam yılın geçmesi zekatın farziyetinde şart olması, buluğa ermek teklifte mutlak bir şart olması, Rasullerin gönderilmesi sevap ve ikapta şart olması, teslime kudretli olmanın alış-verişin sıhhatinde şart olması, rüşte ermenin yetimin malının kendisine teslim edilmesinde şart olması; bütün bunlar Şarinin hükümle ilgili hitabındandır. Bundan dolayı şart,vazın hitabındandır.
Hayzın; cinsi münasebete, Kabeyi tavaf etmeye, namazların farziyetine ve oruç tutmaya engel olması, deliliğin ibadetleri yapmaya ve tasarruflarda bulunmaya engel olması v.b. nin her biri hükümle ilgili Şarinin hitabındandır. Bundan dolayı mani vazın hitabındandır.
Ayakta durmaktan aciz hastaya oturarak namaz kılma ruhsatının/izninin verilmesi, yolcunun Ramazanda orucunu yemesinin caiz olması, ikra-ı mulci ile zorlanan kimseye küfür sözlerini söylemesinin caiz olması gibi hususların her birisi de hükümle ilgili Şarinin hitabındandır. Bu hükümler, oturarak namaz kılmak, Ramazanda oruç tutmamak ve küfür sözlerini söylemektir. Bundan dolayı ruhsatlar vazın hitabındandır.
Bu dört husustan da kolayca anlaşılıyor ki; Şarinin hitabı hükmü getirdiği gibi bu hükümle ilgili hususları da getirmiştir.
Namaz sıfatıyla namaz, oruç sıfatı ile oruç, cihad sıfatı ile cihad gibi genel olarak konulmuş hükümlerden gelen ise; kullar onunla amel etmeye zorlanırlar. Bu hükümler hakkındaki vazin hitabı, bunların genel olarak konulmuş hükümler olması bakımından ve kulların onunla amel etmeye zorlanmaları bakımından vasıflandırılmalarıdır. Bu genel konuluş ve kendisine zorunlu kılınış azimet olarak isimlendirilir. Onun için azimetler vazın hükümlerindendir. Azimetler ve ruhsatlar aynı guruptan sayılırlar. Çünkü azimetler asıldır, ruhsatlar ise azimetlerden bir parçadır. Dolayısıyla azimetler ve ruhsatlar vazın hitabındandırlar.
Dünyada amelin neticeleri ile alakalı olan hususa gelince; vazın hitabı bu neticeler bakımından ortaya çıkmaktadır. Örneğin; rükünlerinin tamamı oluştuğunda namaz sahihtir deriz, tüm şartları oluştuğunda alış-veriş sahihtir deriz, Şerî şartları tamamlandığı zaman şirket sahihtir deriz. Bu, hükmün konulması bakımından değil, hükmün edası bakımından hüküm için bir vasıftır. Şari bunu böylece getirmiştir. Ondan dolayı alış-veriş sahih ve namaz sahih sayılmıştır. Aynı şekilde alış-veriş icabtan yoksun ise veya namazın rükusu yoksa veya şirkette kabul yoksa bunlar o zaman batıl sayılırlar. Bunların batıllığı hükmün teşriisi bakımından değil edası bakımından hüküm için bir vasıftır. Şari bunu böyle getirmiş ve onları batıl sayılmıştır. Bu nedenledir ki sıhat ve butlan/batıllık ikisi birlikte bir guruptur. Çünkü her ikisi hakkında Şarinin hitabı tek bir hükümle ilgilidir, ya sahihtir, ya batıldır. Çünkü sıhat asıldır, butlan ise sıhat hükümlerinin neticeleridir. Bu nedenle de sıhat ve batıllık tek bir guruptur.
İşte vazın hitabı budur. Vazın hitabı hükmün gerektirdiği bir hususla alakalı olup beş kısma ayrılır: 1-Sebep, 2-Şart, 3-Mani, 4-Sıhat-butlan-fesad, 5-Azimetler-Ruhsatlar.
1. Sebep:
Sebep, usulcülerin ıstılahında; -hükmün teşrii için değil- hükmün varlığı için belirleyici olmak üzere semi delilin delalet ettiği her açıkça belirlenmiş sıfattır. Güneşin zevalinin namazın varlığını bildiren bir işaret kılınması gibi. أَقِمْ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ Güneşin batıya dönmesinden ... namaz kıl.[1] ayeti ile Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellemin; إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَيُصَلِّي Güneş tam tepeden batıya doğru kaymaya başladığında namaz kılın.[2] hadisi gibi.
Bu ayet ve hadiste geçen güneşin zevali o vakit namazının farziyetine işaret değildir.
Aynı şekilde; فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمْ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ İçinizden kim (Ramazan) ayına şahit olursa oruç tutsun.[3]Ayeti ile Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSelleminصُومُوا لِرُؤْيَتِهِ Hilali görünce oruç tutun.[4] hadisi gibi.
Bu ayet ve hadisde hilalin görülmesinin Ramazan orucunun varlığını belirleyici bir işaret kılınması gibi.
Böylece sebep, hükmü vacib kılan değil sadece varlığını bildirendir. Sebebin vakıası hükmün gerektirdiği bir hikmete binaen Şerî hüküm için Şeran konulan husus olmasıdır. Nisabın hasıl olması zekatın varlığına sebeptir, Şerî akidler intifa/yararlanmanın ve mülkiyeti intikal ettirmenin mubahlığına sebeptir. Zekatın farziyeti bir hükümdür, nisab miktarının hasıl olması ise hükmün varlığını belirtmek maksadıyla bu hüküm için Şeran konulan bir husustur. İntifanın veya mülkiyeti intikal ettirmenin mubahlığı bir hükümdür, akidler ise bu hükmün varlığını belirtmek maksadıyla bu hüküm için Şeran konulan husustur. Sebepler, teklif eden tarafından gelen hükmün varlığını mükellefe bildirmek için Şarinin koyduğu işaretlerdir. Böylece Şari mükellef için Şerî hükmü koyup mükellefi onunla sorumlu kılmıştır. Aynı zamanda bu hükmün varlığına delalet eden emareler de koymuştur. Bu işaretler ise Şerî sebeplerdir. Böylece sebep, bildirmektir, hükmün varlığını belirleyendir. Sebep, hükmün bizzat kendisini ve sıfatını belirten değildir. Sebebin anlamı ancak hükmün varlığını belirleyen olmaktır. Çünkü hükmü farz kılan husus hüküm hakkında gelen delildir. Delilin delalet ettiği bu hükmün varlığını bildiren husus ise sebeptir.
Sebep, illetten farklıdır. Zira illet, hükmün kendisinden dolayı var olduğu husustur. Hüküm onunla konulmuştur. Hükmün konuluş sebebidir. İllet hükmün varlığı için değil teşri/konulması için bir sebeptir. İllet, hükmün delillerinden bir delildir. Onun durumu hükmün teşriinde nassın konumu gibidir. İllet hükmün varlığının işareti değildir. Bilakis illet, hükmün teşrii için belirleyici bir işarettir.
Bu nedenledir ki cuma namazı vakti, namazdan alıkoymak şu ayetlerden çıkartılmış bir illettir: إِذَا نُودِي لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ Cuma günü namaza çağrıldığınızda alış-verişi bırakıp Allahın zikrine koşunuz.[5]فَإِذَا قُضِيَتْ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأرْضِ Namaz kılındığında yeryüzüne dağılınız.[6]
Bu ayetlerden çıkartılan; namazdan alıkoyan husus cuma vaktinde alış-verişin haram olması hükmünün kendisinden dolayı konduğu husustur. Onun için bu sebep değil illettir. Bu, güneşin batıya doğru yönelmesi gibi değildir. Zira, güneşin batıya yönelmesi illet değildir. Çünkü öğle namazı hükmü ondan dolayı konulmamıştır. Güneşin batıya yönelmesi ancak öğle namazı hükmünün varlığına işarettir.
2. Şart:
Şart; şart koşulan hususun gerektirdiği konuda veya şart koşulan ilgili hükmün gerektirdiği konuda şart koşulduğu hususu tamamlayıcı bir vasıftır.
Paranın zekatında, üzerinden bir yılın geçmesi nisab mülkiyetini tamamlayan bir husustur ve zekatın farz olabilmesi için nisab mülkiyetinde aranan bir şarttır. Böylece bir yılın geçmesi şart koşulanın gerektirdiği hususlardan olmaktadır.
İhsan/sahih bir nikah ile evlenmiş olmak, evli zina eden erkeğe recm cezasının uygulanmasında zina eden erkeğin vasfını tamamlayan bir husustur. İhsan, zina eden erkeğe recm cezasının vacib olması için gerekli bir şarttır. Buna göre ihsan şart koşulanın gerektirdiği hususlardan olmaktadır.
Abdest, hükmün gerektirdiği hususta namaz fiilini tamamlayıcıdır. Namazda abdest şarttır. Abdest şart koşulan bu meselede hükmün gerektirdiği hususlardandır.
Setrül avret/avret mahallinin örtülmesi, hükmün namaz hakkında gerektirdiği hususlarda namaz fiilini tamamlayıcıdır. Setrül avret, namazda şarttır ve hükmün şart koşulan hususta gerektirdiğindendir. Diğer şartlar da böyledir.
Şart, meşruttan/şart koşulandan başka bir şeydir. Çünkü şart, meşrutu tamamlayan bir vasıftır. Meşrutun parçalarından bir parça değildir. Böylelikle şart rükunden farklı olmaktadır. Çünkü rükun bir şeyin yapısından bir parçadır. Ondan kopuk değildir. Rükunun şeyden başka olduğu ya da benzeri olduğu söylenemez. Çünkü rükun, onun parçalarından bir parçadır. Şartta ise, şeyden başka olmak ve aynı zamanda onu tamamlayıcı olmak kaçınılmazdır.
Şart, yokluğu yokluğu gerektiren, varlığı ise varlığı gerektirmeyen husustur şeklinde tarif edilmiştir. Bu, netice bakımından şartı açıklamaktadır. Şartla meşrut ilişkisi, sıfatla sıfatlanan ilişkisi gibidir ve sıfat olmadığında sıfatlanan olmaz. Fakat sıfat olduğu halde sıfatlanan olmayabilir. Şart da böyledir. Taharet olmadığında namaz olmaz. Fakat taharet bulunmasına rağmen namaz olmayabilir.
Şart sadece teklifi hükme has değildir. Bilakis bazen teklifi hükümde bazen de vazi hükümde söz konusu olabilir. Zira bazı şartlar vardır ki teklifi hitaba aittir. Mesela; taharet, setrül avret, elbisenin temizliği bütün bunlar namazın şartlarındandır. Bazı şartlar da vardır ki, vazın hitabıyla ilgilidir. Mesela; zekatta bir tam yılın geçmesi, zinada recm için muhsan olma hali, el kesmede malın saklanmış olması hali şartları sebep için şartlardır.
Bütün bunlar şartlar olarak itibara alındığında şartın tarifine uygun düşmektedir. Bunların tamamı haklarında delil geldiği için şeran şarttırlar. Ancak birinci kategorideki şartlar hüküm için şarttırlar. İkinci kategorideki şartlar ise hükmün gerektirdiği hususlarda hüküm için konulan şartlardır.
Alış-veriş, şirket ve vakıf şartları gibi sözleşmelerde yer alan şartlar da Şerî şartlar kapsamına girer. Ancak bu şartlar teklifi hüküm ve vazî hüküm şartları gibi değildir. Zira teklifi hüküm ve vazın hükmü ile ilgili şartlarda bir şartın şart sayılabilmesi için ona delalet eden bir Şerî delilin bulunması gerekir.
Fakat bu sözleşme şartlarının Şeriatın belirlediği hususlara ters düşmemesi şart koşulur. Yani Şerî hükmün ve vazî hükmün şartlarının şart sayılabilmesi için Şerî delilin ona delalet etmesi zorunlu iken sözleşme şartlarında durum böyle değildir. Sözleşme şartlarını Şeriatın getirmesi zorunluluğu yoktur. Bilakis sözleşme yapan iki tarafın istedikleri hususu şart koşmaları caizdir. Fakat sözleşme yapan iki taraf ya da onlardan birisi Şeriatın belirlediği hususlara ters şart koşmaları caiz değildir. Şu halde sözleşmelerde şart koşulan şartların Şeriata muhalif olmamaları zorunludur. Bu şartları Şerî delilin getirmiş olması şart koşulmaz.
Bu hususta şu hadisler geçmiştir: مَا بَالُ رِجَالٍ يَشْتَرِطُونَ شُرُوطًا لَيْسَتْ فِي كِتَابِ اللَّهِ مَا كَانَ مِنْ شَرْطٍ لَيْسَ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ بَاطِلٌ وَإِنْ كَانَ مِائَةَ شَرْطٍ قَضَاءُ اللَّهِ أَحَقُّ وَشَرْطُ اللَّهِ أَوْثَقُ Bir takım adamlara ne oluyor ki, Allahın Kitabında olmayan şeyleri şart koşuyorlar. Allahın Kitabından olmayan şart batıldır, yüz tane olsa da. Zira Allahın hükmü en doğru olandır. Allahın şartı en doğru olandır.[7]
Allahın Kitabında olmayan ifadesinin anlamı, Allahın Kitabında olana muhalif olmasıdır. Yani Allahın hükmünde olması ve hükmünün gereğince olması değildir. Çünkü Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem şartların koşulmasına mutlak/sınır getirmeksizin izin vermiştir. Allahın hükmüne muhalif olanın ise batıl olduğunu açıklamıştır. Böylece Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem Allahın Kitabında olmayanı olumsuz sayarken şartların koşulmasını nehyetmemiştir. Zira Allahın Kitabında olmayanı olumsuz saymanın manası, Allahın Kitabında olana muhalif olanı olumsuz saymaktır.
Yukarıda geçen hadisin metni Buharide şöyledir:
Aişe RadıyAllahu Anhadan: Dedi ki; Berire bana gelip şöyle dedi: Her yıl bir ukiye ödemem koşuluyla sahibimle dokuz ukiye üzerine anlaştım (mukatebe anlaşması yaptım). Bana yardımcı ol. Aişe RadıyAllahu Anha dedi ki; Eğer sahibin razı olursa onlara bunu hazırlarım, velayetin de bana ait olur. Berire gitti ve bu teklifi onlara anlattı. Onlar bunu reddetti. Berire onlardan ayrılıp Aişe RadıyAllahu Anhanın yanına döndü. O esnada Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem oturuyordu. Berire dedi ki; O teklifi onlara anlattım. Fakat onlar bunu reddettiler ve velayet hakkının kendilerinde saklı kalmasını şart koştular. Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem bunu işitti. Aişe RadıyAllahu Anhada durumu ona anlattı. Bunun üzerine Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem, Aişe RadıyAllahu Anhaya şöyle dedi: خُذِيهَا وَاشْتَرِطِي لَهُمُ الْوَلاءَ فَإِنَّمَا الْوَلاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ فَفَعَلَتْ عَائِشَةُ ثُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي النَّاسِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ ٍ ... Onu al ve onlara velayeti şart koş. Zira velayet köleyi azad edene aittir. Aişe RadıyAllahu Anha öyle yaptı. Sonra Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem kalkıp insanların arasına gitti. Allaha hamd ve senadan sonra... (yukarıda geçen hadisi okudu).[8]
Bu da gösteriyor ki; yasaklanan şey Allahın Kitabında ve Rasulünün Sünnetinde var olana muhalif şart koşmaktır. Yoksa bu hadis, şartın Allahın Kitabında ve Rasulünün Sünnetinde yer alması gerekliliğine delalet etmemektedir.
Buna binaen sözleşme şartlarında Şeriatın nasslarında herhangi bir nassa muhalif olmayarak veya Şerî delili olan herhangi bir Şerî hükme muhalif olmayarak Şeriata muhalif olmamaları şart koşulur.
Mesela; Şeriat vela hakkını köleyi azad eden kimseye tanımıştır. Bu durumda köle satışında vela hakkını şart koşmak doğru olmaz. Zira şart geçersizdir, dikkate alınmaz ve satış sahih olur.
Mesela; Bu şeyi sana peşin olarak 1000e, veresiye olarak da 2000e sattım demen sahih değildir. Zira bu satış tek satıştır ve içerisinde birbirinden farklı maksatlı iki şarta yer vermektedir. Bu şart batıldır ve bu nedenle satış da batıldır.
Çünkü Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem şöyle buyurmaktadır: لا يَحِلُّ سَلَفٌ وَبَيْعٌ وَلا شَرْطَانِ فِي بَيْعٍ Borç ve satışı bir arada bulundurmak ve aynı satışta iki şart helal değildir.[9]
Mesela; Bir kişi başka birisine mal satarken bu malı başkasına satmamasını şart koşarsa, buradaki şart geçersizdir, dikkate alınmaz, alış-veriş sahihtir. Çünkü bu şart akdin gereğine ters düşmektedir. Akdin gereği ise satılan malın mülkiyetine ve tasarrufuna sahip olmaktır. Bu durumda şart Şerî hükme muhalif olur.
Böylece, Şeriata muhalif olan şartlar kesinlikle dikkate alınmazlar. İster Şerî bir nassa muhalif olsunlar, ister ise Şeriatın getirdiği Şerî bir hükme ya da vazın hükümlerinden bir hükme muhalif olsunlar, fark etmez.
Şu kesin bir husustur ki; Allahın Kitabında yer alan bir hususa veya Şerî bir hükme ters olmadığı müddetçe Şeriat Müslümanlara sözleşmelerde dilediği şartları koymasını mubah kılmıştır. Bu, Berirenin durumu ile ilgili olarak gelen Aişe RadıyAllahu Anha hadisinde yer almaktadır.
Buharinin rivayetlerinden birisinde Aişe RadıyAllahu Anhaya şöyle demektedir: اشْتَرِيهَا فَأَعْتِقِيهَا وَلْيَشْتَرِطُوا مَا شَاءُواOnu satın al, onu azad et ve diledikleri şeyleri şart koşsunlar.[10]
Bu teyid, Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellemin şu; وَلْيَشْتَرِطُوا مَا شَاءُوا Dilediklerini şart koşsunlar sözünde açıkça yer almaktadır. Bu ifade, şartlardan dilediğini şart koşmasının mubah olduğunu gösterir. Bunu Nebi SallAllahu Aleyhi VeSSellem şöyle diyerek teyid etmektedir: والمسلمون عند شروطهم Müslümanlar şartları yanındadırlar.[11]
Yani Müslümanların koydukları şartlar anlamındadır. Zira burada şart Müslümanlara izafe edilmiştir.
Ayrıca, Nebi SallAllahu Aleyhi VeSSellem sözleşmelerde Allahın Kitabında yer almayan şartların şart koşulmasını ikrar etmiştir.
Müslim, Cabirden rivayet ettiğine göre: O kendisine ait bir devesi ile yolculuk yapmaktaydı. Güçten kesilince onu serbest bırakmak istedi. Dedi ki: Nebi SallAllahu Aleyhi VeSSellem bana yetişti ve bana dua etti. Deveye vurdu. Bunun üzerine deve misli görülmemiş biçimde hızlı hızlı yürümeye başladı. Sonra bana;Onu bana sat.dedi. Ben de onu sattım. Yükünü istisna ettim.[12]
Bu hadiste yer alan yükünü istisna etmek, satışta bir şart koşmaktır.
Süfeyne Ebu Abdurrahmandan rivayette dedi ki: Ümmü Seleme beni, Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSelleme hizmet etmem koşuluyla azad etti.[13] Bir başka lafızda ise şöyle dedi: Ben Ümmü Selemenin kölesiydim. Dedi ki: Seni yaşadığın müddetçe Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSelleme hizmet etmen koşuluyla azad ediyorum. Dedim ki: Bana şart koşmamış olsan bile ben yaşadığım müddetçe Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellemden ayrılmam. Bunun üzerine beni şart koşarak azad etti.[14]
İşte böylece şartlarını insanların koştuğu, şartları Şeriat tarafından belirlenmemiş birçok olay hasıl olmuştur. Ancak konulan her şartın Allahın Kitabına ve Şeriatın hükümlerinden herhangi bir hükme muhalif olmaması kaydı vardır. Şartta helalı haram, haramı helal kılmaması şartı vardır.
Çünkü Rasulullah SallAllahu Aleyhi VeSSellem şöyle buyurdu: وَالْمُسْلِمُونَ عَلَى شُرُوطِهِمْ إِلا شَرْطًا حَرَّمَ حَلالاً أَوْ أَحَلَّ حَرَامًاHelalı haram, haramı helal kılan şart dışında Müslümanlar şartları üzeredirler.[15]
3. Mani/Engel: