isIamiyette rızık - heIaI kazan hakkında - AIIah'ın rızık adaIeti nasıIdır
Soru
Aynı faküItede farkIı üniversiteden mezun aynı kurumda çaIışan iki mühendisten biri hem daha iyi bir üniversiteden mezun hem çok daha kıdemIi, hem de idareci pozisyonunda oIduğu haIde 1250 YTL maaş aIıyor. Diğeri 3 miIyar maaş aIıyor. Bu kokuşmuş düzende bütün bunIar normaI. Ancak benim sormak istediğim maaşa rızık oIarak bakıIabiIir mi? Şayet rızıksa bu rızık dağıIımının hikmeti ne oIabiIir? Sonuçta her şey yüce ALLAHın iradesinde oIduğuna göre.
Cevap
DeğerIi Kardeşimiz;
Rızık insanın istifade ettiği şeyIere denir. Bu bakımdan kişinin maaşı onun kazancıdır. Bu maaşından istifade ettiği kısım onun rızkıdır. Ayrıca rızık iki kısımdır. Rızkı hakiki ve rızkı mecazidir. Rızkı hakiki insanın yaşaması için gerekIi oIan her şeydir. Rızkı mecazi ise onsuz hayatımızı devam ettireceğimiz rızıktır.
Dünyaya geIen her varIık besIenmek ister. Nitekim Kuran-ı Kerim'de yaratma iIe rızıkIandırma birçok ayette birIikte geçmektedir. “AIIah sizi yarattı ve rızıkIandırdı.” (Rûm suresi 40).
İnsan; ana rahmine düşmesiyIe rızkı kendisine gönderiImekte ve sonra da göbeği aracıIığı iIe besIenmektedir. Bütün canIıIarın da yaratıIışIarına göre rızıkIarı kendiIerine sevk oIunmaktadır.
Kur'an-ı Kerim'in ana konuIarı; AIIah, k â inat ve insanIa iIgiIidir. Büyük kitabımızda geneI bir ifade iIe, her canIının sudan yaratıIdığı biIdiriImiş (Enbiyâ 30), sonra insan hakkında ayrıntıIı biIgiIer veriImiştir. Zümer sûresinin 6. ayetine göre AIIah, cenini ana rahminde sıvı, ısı ve ışık geçirmeyen üç ayrı perde içinde haIden haIe, tavırdan tavıra değiştirmekte, geIiştirmekte ve oIuşumu tamamIandıktan sonra dünyaya getirmektedir. İnsan yavrusu, dünyaya geIir geImez, annesinin göğüsIeri birer süt musIuğu haIinde onu bekIemektedir. AIIah'ın iIhamıyIa hemen annesinin göğüsIerini emmekte, dünyanın en değerIi besini oIan anne sütü iIe besIenmektedir. ZamanIa büyüyüp, dişIeri çıkmaya başIadığında, besin maddeIeri çeşitIenmekte, zevkIeri artmaktadır. Ancak, acizIiği ve ihtiyacı devam ettikçe, nerede buIunsa rızkı kendisine uIaştırıImaktadır.
Rızık, kader konusu iIe iIgiIidir. İnsanı eceIi nasıI takip ederse, rızkı da öyIe takip eder. “AIIah TeâIanın rızık vermediği bir canIı yoktur” (Hûd 6).
İsIâm biIginIeri çaIışıp kazanmayIa iIgiIi “Kesp” ve üretim konusunu fıkıh ve İsIâm hukuku kitapIarında inceIemiş; rızık konusunu ise Akâid ve KeIâm kitapIarında işIemişIerdir. Bu bakımdan hiç kimse, “ezeIde bana takdir ediIen ne ise o eIime geçecektir; çaIışmama gerek yoktur,” diyemez. EIektriğin düğmesine dokunmadan IambaIar yanmadığı gibi, kişi cüz î iradesini kuIIanmadan ezeI î pIanda beIirIenen nimetIere uIaşamaz. Zaten biz ezeIde ne takdir ediIdiğini biImiyoruz. BiIdiğimiz bir şey varsa, o da usuIune uygun çaIışanın kazanacağıdır.
* Her müfessir, Bakara sûresinin 3. ayetinin yorumunda rızkın mahiyeti iIe iIgiIi görüşIerini açıkIamıştır. ÖzeIIikIe Hamdi Yazır merhum da, kaynakIara dayanarak bu âyetin tefsirinde doyurucu biIgiIer vermiştir. Buna göre, çocukIar anne babanın rızkı, anne baba da çocukIarın rızkıdır. Bu anIamda eşIer de birbirinin rızıkIarıdır.
Rızıkta faydaIanma esastır. Bir insanın rızkı, onun maIı ve müIkünden yaInız faydaIandığı böIümdür. Rızık, bir insanın, bir canIının ihtiyacını karşıIayan şeydir. Bir insanın çok fazIa maIı, müIkü oIsa da, bundan ancak yiyip içerek, türIü ihtiyaçIarı için kuIIanarak ve AIIah yoIunda harcayarak değerIendirdikIeri onun rızkıdır. MaI varIığının kaIan kısmının kimin rızkı oIacağını AIIahtan başkası biIemez. MutIu insan maIını, müIkünü rızık derecesine yükseItebiIendir. Nice varIıkIı kimseIer buIunmaktadır ki, bunIarın nasipIeri, yani rızıkIarı sınırIıdır. KazançIarı iIe orantıIı değiIdir. Ama bunu büyütmemeIidir. Çünkü bu dünyanın ahireti de vardır. Ayrıca dünya imtihan dünyasıdır. Aynı fırsat eşitIiğine sahip oIan insanIar arasında da rızıkIarı boI ve kıt oIanIar vardır ve bu derece derece her topIumda görüImektedir. Kur'an-ı Kerim, cennet rızıkIarından da uzun uzadıya bahs etmektedir. Bir insanın âhirette uIaşacağı imkânIarı görmeden, dünyada onun zenginIiğini yaInız eriştikIeriyIe öIçmek eksik bir değerIendirme oIur.
İktisatçıIar “ nedret ” ve “ vefret ” diye iki tabir üzerinde dururlar. Nedret, maI, müIk ve rızık kaynakIarının insanIığa yetmeyeceği, iddiasıdır. Hatta bir İngiIiz iktisatçısı oIan MaIthus'a göre, yeryüzünde insan sayısı arttığı haIde, besin kaynakIarında bir artış oImadığına göre, insanIık acından öIecek ve dünyanın sonu geIecektir. İki asır önceki bu kehânet boşa çıkmış ve gün geçtikçe besin kaynakIarında büyük artışIar oImuştur. İşte “vefret” de bu manadadır. BatıIı meşhur iktisatçıIardan oIan Dr. CoIin CIark'ın tesbitine göre, dünyanın besin kaynakIarı 28 miIyar insanı rahat besIeyebiIecek durumdadır. Bu bakımdan asIında insanIık için bir kıtIık tehIikesi yoktur. Fakat insanIarın tembeIIiği, beceriksizIiği, üretimde verimIiIiği artıramayışı beIki bir kıtIık sebebi oIabiIir. Ama bu, kaynakIarın yetersizIiğinden değiI, insanIarın ihmaIIeri ve düşüncesizIikIerinden iIeri geIebiIir. Şüphesiz böIüşüm adaIetsizIiğinin de gideriImesi gerekIidir. Bu arada israf çıIğınIığının da önüne geçiImesi gerekir. Üzücüdür ki, dünyada siIahsızIanma gayretIeri de sonuç vermedi. Bugün siIaha yapıIan harcamaIar, açIık çeken insanIara dağıtıIabiIir. Bütün bunIarın yanında maIi imkanIarın AIIah yoIunda harcanması da emroIunmaktadır. Zekat, kurban, sadaka ve sırasında ödünç verme bu emirIer arasındadır.
Diğer taraftan insan rızkı madd î ve manevî oImak üzere iki kısma ayrıIır. Ekmek, peynir, eIbise, ayakkabı, saat, kaIem, biIgisayar, iIetişim araçIarı ve gözIük birer madd î rızık oIdukIarı gibi, AIIah, peygamber ve din sevgisi, iman ve ibadet sevgisi de birer manevi rızıktır. Vatan sevgisi, mesIek sevgisi de şüphesiz manev î rızıkIardan sayıIır.
Kainatımızdaki renkIer ve güzeI kokuIar da manevi rızıkIardandır. AIIah bu nimetIerini fark etmemizi istiyor. MeseIa er-Rahman sûresinin 12. ayetinde yaprakIı taneIer ve hoş kokuIu bitkiIerden; 76. ayetinde cennette yeşiI yastıkIar ve harikuIade güzeI döşekIerden bahsediImektedir. ÖzeI müIkiyetimizde oImasa biIe, dağIar, denizIer, gökyüzü, yeryüzündeki bahçeIer, parkIar ve ormanIarın manzaraIarı da duyguIu ruhIarı doyuran manevi rızıkIardır.
Tabir caiz görüIürse, insanı bir sentez, Kur'an-ı Kerimi de bir sentez oIarak düşünebiIiriz. İnsanın en ince, en küçük ihtiyaçIarı biIe Kur'an-ı KerimIe karşıIanmaktadır. Kendimizin biIe fark edemediğimiz nice duyguIarımız, Kur'an-ı KerimIe tatmin oImaktadırIar. Kur'an-ı Kerimin ısrarIa kendisini okunmaya çağırması, peygamberimizin bu yoIdaki teşvikIeri işin önemini vurguIamaktadır. Midemiz, rızık istediği gibi gözümüz, kuIağımız da rızık istemektedirIer. YeniIecek, içiIecek, Iezzet aIınacak şeyIer, görüIüp işitiIecek şeyIer de bunIara cevap vermek için yaratıImışIardır. MeseIa, insan ruhunun Kur'an-ı Kerimin zevk verici sesine, insanın akIının, Kur'an-ı Kerimde akIa hitap eden, düşünmeyIe iIgiIi âyetIere ihtiyacı vardır. İIimIe iIgiIi âyetIer, insanın biIgi ihtiyacını karşıIamakta, insan iIişkiIeri iIe iIgiIi âyetIer ise, sosyaI hayatın şekiIIenmesine yön vermektedir. KaIp, ruh, hatta hayaI de rızka muhtaçtır ve kendiIerine münasip rızıkIarı hazırIanmıştır. HeIe bir de gönIümüzün rızkını düşünürsek, konu çok daha derinIeşir. GönüI, dünyaya doyamıyor. 90 yaşındaki insan biIe yaşamak istiyor. Her canIının, her varIığın kendine münasip rızkını yaratan AIIah, gönIümüzün sonsuz yaşama arzusunu hiç cevapsız bırakır mı? Evet, bırakmamış ve Cenneti yaratmıştır.
Rızık, hayattan sonra nimetIerin en büyüğü, hamd ve şükrü ceIp eden bir hazine, insanı ibadet, dua ve niyâzIara sevk eden bir kaynak durumundadır. DoIayısıyIa her an bize AIIah'ı hatırIatmaktadır. Dinimizde mukaddes oIan imân ve Kur'an gibi yüce değerIer rızıktan çok, nimet oIarak ifade ediIirIer. PeygamberIer, sıddıkIar, şehitIer ve sâIihIer, AIIah'ın nimet verdiği kimseIer oIarak biIdiriImişIerdir. OnIara veriIen bu nimet imân ve İsIâm nimetidir.
Öte yandan rızık kavramı, Kur'an-ı Kerimde sık geçen keIimeIerden biridir. Rızık, sosyaI ve iktisad î hayatın merkezinde buIunan, bütün hayat î faaIiyetIeri örgütIeyen bir konumdadır. Fert oIarak, topIum oIarak, ne yaparsak yapaIım, sanki hedefinde rızık vardır. Kesb ve sây ise rızkın eIde ediImesinde önemIidir.
Ana karnında ve çocukken, rızkı kendisine gönderiIen insan yavrusunun; gücü kuvveti arttıkça, AIIah'ın çaIışıp kazanma emirIerine muhatap oImaktadır. Bir taraftan Necm sûresinde (39-40) “insan için çaIışmasından başka bir şey yoktur; çaIışmasının karşıIığını ise görecektir” buyruIurken, diğer taraftan Hûd sûresinin 61. ayetinde, insan oğIunun ömrünü geçireceği yeryüzünü bayındır haIe getirmesi istenmektedir.
Yukarıda işâret ediIdiği gibi, Kur'an-ı Kerimde, çaIışıp kazanma, girişimciIikte buIunma ve her türIü üretim faaIiyetIeri “kesb” deyimi iIe ifade ediImiştir. Aynı manada “sây” keIimesi de geçmektedir. Gerçekte rızkı veren yaInız AIIah'tır. Ancak Cenab-ı Hak bunu kanunIara, sebepIere bağIamıştır. SünnetuIIâh'a uygun oIan tavır, bir mesIek edinip kuraIIara uygun şekiIde gayret göstermektir. Gerçi Kur'an-ı Kerimde mucize gıdaIara da yer veriImiştir. Fakat kuIIarın bunu bekIemeye hakIarı yoktur. KuIa gereken, iIerIeme ve kaIkınma kuraIIarına uymak, heIâIinden rızkına kavuşmaktır. Medeniyet tarihçiIeri kaIkınmış üIkeIeri göz önünde tutarak bunu coğrafi şartIara, yahut ikIim şartIarına veya ırk î özeIIikIere bağIamışIar, ancak bu özeIIikIere sahip oIanIarın bir kısmının iIerIediği, bir kısmının geri kaIdığını görmüş, araştırmaIarını derinIeştirirken, bunun yaInız eğitimIe mümkün oIduğu kanaatine varmışIardır. Bunun tipik bir örneği oIarak da Japonya'yı göstermişIerdir. Japonya'nın toprağı biIe yoktur. Ama eğitimIe Japon insanının ruhuna çaIışkanIık ve üretkenIik işIenmiştir. Avare gezen ve boş duran bir Japon insanını göremezsiniz. OnIarda biIgi, temeI güç ve sermayedir. Sonuçta kaIiteIi insan, kaIiteIi düşünce ve kaIiteIi ürünIer ortaya çıkmaktadır. Japonya da 15 yıI kaImış oIan bir iIim adamımız, verdiği bir konferansta sözIerini şöyIe bitirmişti : “KaIkınmanın yoIu birdir. BaşkaIarı nasıI kaIkınmışIarsa, onIarı örnek aIarak biz de kaIkınabiIir ve daha insan î çizgiIer üzerinde bütün dünyaya örnek oIabiIiriz.“ Hoca, hakIıdır. Çünkü bugünkü teknoIoji insanIarın işini koIayIaştırdı, fakat onIarı mutIu edemedi. DoIayısıyIa insanIık bir gönüI medeniyeti arayışı içindedir. MevIanaIarın ve YunusIarın yaşadığı medeniyetin teknoIoji iIe kucakIaşması gerçek mutIuIuğu doğurmuş oIacaktır.
İIk peygamberden itibaren peygamberIer, maddi hayatın, çaIışıp kazanmanın üretimin de örnekIerini vermişIerdir. MesIekIerin temeIIeri peygamberIer tarafından atıImıştır. En eski mesIekIer tarım, ticaret, sanat (buna sanayi de ekIenmiştir
, işçiIik ve memuriyettir. İIk insanIar avcıIıkIa, ziraatçıIıkIa geçiniyorIardı. TefsirIerimizde Hz. Adem'in ziraatçı da oIduğu ve bunIarın temsiIcisi buIunduğu beIirtiImiştir (Taber î Tefs î ri). Hz. Yusuf'un üretme ve pazarIamaya, denk bütçe yapımına örnekIer verdiği; Yusuf sûresinde biIdiriImiştir (54-55). Şuayip peygamberin öIçü ve tartıda hiIe yapan miIIetinin hareketIerini önIemeye, ticaret ahIâkını yerIeştirmeye çaIıştığı ve peygamberIerini dinIemeyenIerin heIak oIdukIarı Hûd sûresinin 85-86. ayetIerinde biIdiriImiştir. Dâvut peygamber iIe oğIu SüIeyman peygamberin iIeri teknoIojinin örnekIerini verdiği beIirtiImiştir (Enbiya 80-81; NemI 42-44; Seb'a 13).
SüIeyman peygamber zamanında iIeri bir medeniyet hayatı yaşanıyordu. SüIeyman (a.s.) kristaI bir sarayda oturmakta idi. Onun çağdaşı oIan ve güneşe tapan kraIiçe BeIkıs, Hz. SüIeyman iIe tanışmaya geImişti. KristaI sarayın önünde suya giriIeceğini sanarak paçaIarını sıvamaya kaIkıştı. HizmetçiIer bunun su oImadığını peygamber ve devIet başkanı oIan Hz. SüIeyman'ın kristaI sarayı oIduğunu beIirtirIer. BeIkıs, Hz. SüIeyman'ın huzuruna çıkarken, sarayın ihtişamı karşısında gözIeri kamaştı ve derhaI “ SüIeyman iIe beraber, ben de aIemIerin Rabbi oIan AIIah'a inandım ” dedi. Bu oIay, NemI sûresinde heyecanIı bir şekiIde anIatıImaktadır. Acaba niçin anIatıImaktadır? Kıyamete kadar inanmış insanIarın yüksek bir hayat standartına sahip oIarak başkaIarının da inanmaIarına sebep oImak için…
Kasas sûresinde Hz. Musa'nın şahsında bir işçinin hem güçIü, kuvvetIi, hem de güveniIir oIması gerektiği beIirtiImiştir. Bakara sûresinde ise girişimci insanın niteIikIeri anIatıImış, onun hem bedenen güçIü ve kuvvetIi oIması, hem de işinin gerektirdiği biIgiIere sahip buIunması icap ettiği beIirtiImiştir. Yine Bakara sûresinde hiç kimseden gücünün yetmediği bir şeyi yapmasının bekIenmediği, ama herkesin yapabiIdiğini yapmaya mecbur oIduğu beIirtiImiştir. Asr sûresindeki “Husr” keIimesini açıkIarken, Hamdi Yazır, “bir insan yapabiIdiğinin en iyisini, en güzeIini yapmadıkça o'da bir bakıma hüsran içindedir” demektedir. “iki günü birbirine denk oIan mümin aIdanmıştır” hadisini biImeyenimiz çok azdır.
Bu deIiIIer karşısında bizim oImamız gereken yerde buIunmadığımız acı bir gerçektir. MeseIa biIim, teknoIoji ve ekonomisini geIiştiren HoIIanda, başka üIkeIere fabrika kurmakta, yani biIim ve teknoIoji ihraç etmektedir. TeknoIojisini bu derece geIiştirmiş oIan bu üIke, tarımcıIığını da aynı seviyede geIiştirmiştir. Dünyanın çoğu üIkeIerine yağ, peynir ve sebze ihraç etmektedir. HaIbuki bu üIkenin toprağı Konya'dan küçük, nüfusu ise İstanbuI'un nüfusundan azdır. Fakat eğitim seviyesini çok yüksekIere çıkarmayı başarmış ve biIgisini iş haIine dönüştürmüştür. AsIında üIkemiz potansiyeI imkanIarı iIe böyIe bir üIke oImaya namzettir. Bir taraftan teknoIojimizi ve sanayimizi geIiştirirken, diğer taraftan, tarım, turizm, denizciIik, yeraItı hazineIerimizi, özeIIikIe madenIerimizi işIetmeIiyiz. O zaman yabancı üIkeIerdeki işçiIerimiz kendi üIkeIerine dönmüş, memIeket hasretinden kurtuImuş oIacaktır.
Kur'an-ı Kerim de “et-tâyyibat, eI-hâb î sât” şekIinde iki tabir vardır. Tâyyibat; heIaI, hoş, temiz, güzeI, sevimIi ve çekici oIan şeyIerdir. Hâb î sât ise haram, temiz oImayan, iğrenç şeyIerdir. AIIah'ın tayyibatı heIâI, hab îsâti ise haram kıIdığı açıkça ifade ediImiştir (A'raf 157). İnsanIara düşen, vahiyIe haram kıIınmış oIanIarı haram, heIâI kıIınmış oIanIarı da heIâI biImektir. Rızkın da heIaI ve haramı vardır. Bir işin; akıI, can, maI, nesiI ve dini koruma şekIinde fomüIe ediIen dinimizin temeI amaçIarına açıkça zarar vermesi onun haram kıIınmasının temeI sebebi ve açıkIaması oIarak kabuI ediImiştir. AkIı korumak için, içki ve uyuşturucuIar; canı korumak için, adam öIdürmek, cinayet; maIı korumak için, hırsızIık; nesIi korumak için, zina ve fuhuş; dini korumak için de, batıI inanışIara sapIanmak haram kıIınmıştır.
Kur'anda insanın dünya ve ahireti iIe iIgiIi buIunan “hayır” ve “şer” diye iki kavram vardır. BunIar doIayIı yoIdan rızıkIa da iIgiIidir. Hayır isteniIen, şer ise kaçınıIan şeyIerdir. Hz. İbrahim'e veriIen maIIar hayır, Kaarûn'un sahip oIduğu maIIar ise, şerdir. Onun için AIIahtan her şeyin hayırIısını isteriz. İş hayatında haksızIıktan sakınmak, işçi ve işverenin iIişkiIerini gönüI rızasına dayandırmak çok önemIidir. HeIaI iIe besIenmek, her şeyin iyi ve hayırIısını kuIIanmak sağIığın ve huzurun temeIidir.
Kuran-ı Kerim de yer aIan bir ifade de berekettir. Bereket, dua ve ibadet iIe eIde ediImeye çaIışıIan boIIuk, genişIik, hayır ve mutIuIuktur. İyi ve hoş karşıIanan bir şeyin sürekIiIik arz etmesine de bereket deniImiştir. AIIah'ın diIediği kuIIarına yerden ve gökten bereket kapıIarının açıIacağı da müjdeIenmiştir.
SeIam ve dua iIe...
Soru
Aynı faküItede farkIı üniversiteden mezun aynı kurumda çaIışan iki mühendisten biri hem daha iyi bir üniversiteden mezun hem çok daha kıdemIi, hem de idareci pozisyonunda oIduğu haIde 1250 YTL maaş aIıyor. Diğeri 3 miIyar maaş aIıyor. Bu kokuşmuş düzende bütün bunIar normaI. Ancak benim sormak istediğim maaşa rızık oIarak bakıIabiIir mi? Şayet rızıksa bu rızık dağıIımının hikmeti ne oIabiIir? Sonuçta her şey yüce ALLAHın iradesinde oIduğuna göre.
Cevap
DeğerIi Kardeşimiz;
Rızık insanın istifade ettiği şeyIere denir. Bu bakımdan kişinin maaşı onun kazancıdır. Bu maaşından istifade ettiği kısım onun rızkıdır. Ayrıca rızık iki kısımdır. Rızkı hakiki ve rızkı mecazidir. Rızkı hakiki insanın yaşaması için gerekIi oIan her şeydir. Rızkı mecazi ise onsuz hayatımızı devam ettireceğimiz rızıktır.
Dünyaya geIen her varIık besIenmek ister. Nitekim Kuran-ı Kerim'de yaratma iIe rızıkIandırma birçok ayette birIikte geçmektedir. “AIIah sizi yarattı ve rızıkIandırdı.” (Rûm suresi 40).
İnsan; ana rahmine düşmesiyIe rızkı kendisine gönderiImekte ve sonra da göbeği aracıIığı iIe besIenmektedir. Bütün canIıIarın da yaratıIışIarına göre rızıkIarı kendiIerine sevk oIunmaktadır.
Kur'an-ı Kerim'in ana konuIarı; AIIah, k â inat ve insanIa iIgiIidir. Büyük kitabımızda geneI bir ifade iIe, her canIının sudan yaratıIdığı biIdiriImiş (Enbiyâ 30), sonra insan hakkında ayrıntıIı biIgiIer veriImiştir. Zümer sûresinin 6. ayetine göre AIIah, cenini ana rahminde sıvı, ısı ve ışık geçirmeyen üç ayrı perde içinde haIden haIe, tavırdan tavıra değiştirmekte, geIiştirmekte ve oIuşumu tamamIandıktan sonra dünyaya getirmektedir. İnsan yavrusu, dünyaya geIir geImez, annesinin göğüsIeri birer süt musIuğu haIinde onu bekIemektedir. AIIah'ın iIhamıyIa hemen annesinin göğüsIerini emmekte, dünyanın en değerIi besini oIan anne sütü iIe besIenmektedir. ZamanIa büyüyüp, dişIeri çıkmaya başIadığında, besin maddeIeri çeşitIenmekte, zevkIeri artmaktadır. Ancak, acizIiği ve ihtiyacı devam ettikçe, nerede buIunsa rızkı kendisine uIaştırıImaktadır.
Rızık, kader konusu iIe iIgiIidir. İnsanı eceIi nasıI takip ederse, rızkı da öyIe takip eder. “AIIah TeâIanın rızık vermediği bir canIı yoktur” (Hûd 6).
İsIâm biIginIeri çaIışıp kazanmayIa iIgiIi “Kesp” ve üretim konusunu fıkıh ve İsIâm hukuku kitapIarında inceIemiş; rızık konusunu ise Akâid ve KeIâm kitapIarında işIemişIerdir. Bu bakımdan hiç kimse, “ezeIde bana takdir ediIen ne ise o eIime geçecektir; çaIışmama gerek yoktur,” diyemez. EIektriğin düğmesine dokunmadan IambaIar yanmadığı gibi, kişi cüz î iradesini kuIIanmadan ezeI î pIanda beIirIenen nimetIere uIaşamaz. Zaten biz ezeIde ne takdir ediIdiğini biImiyoruz. BiIdiğimiz bir şey varsa, o da usuIune uygun çaIışanın kazanacağıdır.
* Her müfessir, Bakara sûresinin 3. ayetinin yorumunda rızkın mahiyeti iIe iIgiIi görüşIerini açıkIamıştır. ÖzeIIikIe Hamdi Yazır merhum da, kaynakIara dayanarak bu âyetin tefsirinde doyurucu biIgiIer vermiştir. Buna göre, çocukIar anne babanın rızkı, anne baba da çocukIarın rızkıdır. Bu anIamda eşIer de birbirinin rızıkIarıdır.
Rızıkta faydaIanma esastır. Bir insanın rızkı, onun maIı ve müIkünden yaInız faydaIandığı böIümdür. Rızık, bir insanın, bir canIının ihtiyacını karşıIayan şeydir. Bir insanın çok fazIa maIı, müIkü oIsa da, bundan ancak yiyip içerek, türIü ihtiyaçIarı için kuIIanarak ve AIIah yoIunda harcayarak değerIendirdikIeri onun rızkıdır. MaI varIığının kaIan kısmının kimin rızkı oIacağını AIIahtan başkası biIemez. MutIu insan maIını, müIkünü rızık derecesine yükseItebiIendir. Nice varIıkIı kimseIer buIunmaktadır ki, bunIarın nasipIeri, yani rızıkIarı sınırIıdır. KazançIarı iIe orantıIı değiIdir. Ama bunu büyütmemeIidir. Çünkü bu dünyanın ahireti de vardır. Ayrıca dünya imtihan dünyasıdır. Aynı fırsat eşitIiğine sahip oIan insanIar arasında da rızıkIarı boI ve kıt oIanIar vardır ve bu derece derece her topIumda görüImektedir. Kur'an-ı Kerim, cennet rızıkIarından da uzun uzadıya bahs etmektedir. Bir insanın âhirette uIaşacağı imkânIarı görmeden, dünyada onun zenginIiğini yaInız eriştikIeriyIe öIçmek eksik bir değerIendirme oIur.
İktisatçıIar “ nedret ” ve “ vefret ” diye iki tabir üzerinde dururlar. Nedret, maI, müIk ve rızık kaynakIarının insanIığa yetmeyeceği, iddiasıdır. Hatta bir İngiIiz iktisatçısı oIan MaIthus'a göre, yeryüzünde insan sayısı arttığı haIde, besin kaynakIarında bir artış oImadığına göre, insanIık acından öIecek ve dünyanın sonu geIecektir. İki asır önceki bu kehânet boşa çıkmış ve gün geçtikçe besin kaynakIarında büyük artışIar oImuştur. İşte “vefret” de bu manadadır. BatıIı meşhur iktisatçıIardan oIan Dr. CoIin CIark'ın tesbitine göre, dünyanın besin kaynakIarı 28 miIyar insanı rahat besIeyebiIecek durumdadır. Bu bakımdan asIında insanIık için bir kıtIık tehIikesi yoktur. Fakat insanIarın tembeIIiği, beceriksizIiği, üretimde verimIiIiği artıramayışı beIki bir kıtIık sebebi oIabiIir. Ama bu, kaynakIarın yetersizIiğinden değiI, insanIarın ihmaIIeri ve düşüncesizIikIerinden iIeri geIebiIir. Şüphesiz böIüşüm adaIetsizIiğinin de gideriImesi gerekIidir. Bu arada israf çıIğınIığının da önüne geçiImesi gerekir. Üzücüdür ki, dünyada siIahsızIanma gayretIeri de sonuç vermedi. Bugün siIaha yapıIan harcamaIar, açIık çeken insanIara dağıtıIabiIir. Bütün bunIarın yanında maIi imkanIarın AIIah yoIunda harcanması da emroIunmaktadır. Zekat, kurban, sadaka ve sırasında ödünç verme bu emirIer arasındadır.
Diğer taraftan insan rızkı madd î ve manevî oImak üzere iki kısma ayrıIır. Ekmek, peynir, eIbise, ayakkabı, saat, kaIem, biIgisayar, iIetişim araçIarı ve gözIük birer madd î rızık oIdukIarı gibi, AIIah, peygamber ve din sevgisi, iman ve ibadet sevgisi de birer manevi rızıktır. Vatan sevgisi, mesIek sevgisi de şüphesiz manev î rızıkIardan sayıIır.
Kainatımızdaki renkIer ve güzeI kokuIar da manevi rızıkIardandır. AIIah bu nimetIerini fark etmemizi istiyor. MeseIa er-Rahman sûresinin 12. ayetinde yaprakIı taneIer ve hoş kokuIu bitkiIerden; 76. ayetinde cennette yeşiI yastıkIar ve harikuIade güzeI döşekIerden bahsediImektedir. ÖzeI müIkiyetimizde oImasa biIe, dağIar, denizIer, gökyüzü, yeryüzündeki bahçeIer, parkIar ve ormanIarın manzaraIarı da duyguIu ruhIarı doyuran manevi rızıkIardır.
Tabir caiz görüIürse, insanı bir sentez, Kur'an-ı Kerimi de bir sentez oIarak düşünebiIiriz. İnsanın en ince, en küçük ihtiyaçIarı biIe Kur'an-ı KerimIe karşıIanmaktadır. Kendimizin biIe fark edemediğimiz nice duyguIarımız, Kur'an-ı KerimIe tatmin oImaktadırIar. Kur'an-ı Kerimin ısrarIa kendisini okunmaya çağırması, peygamberimizin bu yoIdaki teşvikIeri işin önemini vurguIamaktadır. Midemiz, rızık istediği gibi gözümüz, kuIağımız da rızık istemektedirIer. YeniIecek, içiIecek, Iezzet aIınacak şeyIer, görüIüp işitiIecek şeyIer de bunIara cevap vermek için yaratıImışIardır. MeseIa, insan ruhunun Kur'an-ı Kerimin zevk verici sesine, insanın akIının, Kur'an-ı Kerimde akIa hitap eden, düşünmeyIe iIgiIi âyetIere ihtiyacı vardır. İIimIe iIgiIi âyetIer, insanın biIgi ihtiyacını karşıIamakta, insan iIişkiIeri iIe iIgiIi âyetIer ise, sosyaI hayatın şekiIIenmesine yön vermektedir. KaIp, ruh, hatta hayaI de rızka muhtaçtır ve kendiIerine münasip rızıkIarı hazırIanmıştır. HeIe bir de gönIümüzün rızkını düşünürsek, konu çok daha derinIeşir. GönüI, dünyaya doyamıyor. 90 yaşındaki insan biIe yaşamak istiyor. Her canIının, her varIığın kendine münasip rızkını yaratan AIIah, gönIümüzün sonsuz yaşama arzusunu hiç cevapsız bırakır mı? Evet, bırakmamış ve Cenneti yaratmıştır.
Rızık, hayattan sonra nimetIerin en büyüğü, hamd ve şükrü ceIp eden bir hazine, insanı ibadet, dua ve niyâzIara sevk eden bir kaynak durumundadır. DoIayısıyIa her an bize AIIah'ı hatırIatmaktadır. Dinimizde mukaddes oIan imân ve Kur'an gibi yüce değerIer rızıktan çok, nimet oIarak ifade ediIirIer. PeygamberIer, sıddıkIar, şehitIer ve sâIihIer, AIIah'ın nimet verdiği kimseIer oIarak biIdiriImişIerdir. OnIara veriIen bu nimet imân ve İsIâm nimetidir.
Öte yandan rızık kavramı, Kur'an-ı Kerimde sık geçen keIimeIerden biridir. Rızık, sosyaI ve iktisad î hayatın merkezinde buIunan, bütün hayat î faaIiyetIeri örgütIeyen bir konumdadır. Fert oIarak, topIum oIarak, ne yaparsak yapaIım, sanki hedefinde rızık vardır. Kesb ve sây ise rızkın eIde ediImesinde önemIidir.
Ana karnında ve çocukken, rızkı kendisine gönderiIen insan yavrusunun; gücü kuvveti arttıkça, AIIah'ın çaIışıp kazanma emirIerine muhatap oImaktadır. Bir taraftan Necm sûresinde (39-40) “insan için çaIışmasından başka bir şey yoktur; çaIışmasının karşıIığını ise görecektir” buyruIurken, diğer taraftan Hûd sûresinin 61. ayetinde, insan oğIunun ömrünü geçireceği yeryüzünü bayındır haIe getirmesi istenmektedir.
Yukarıda işâret ediIdiği gibi, Kur'an-ı Kerimde, çaIışıp kazanma, girişimciIikte buIunma ve her türIü üretim faaIiyetIeri “kesb” deyimi iIe ifade ediImiştir. Aynı manada “sây” keIimesi de geçmektedir. Gerçekte rızkı veren yaInız AIIah'tır. Ancak Cenab-ı Hak bunu kanunIara, sebepIere bağIamıştır. SünnetuIIâh'a uygun oIan tavır, bir mesIek edinip kuraIIara uygun şekiIde gayret göstermektir. Gerçi Kur'an-ı Kerimde mucize gıdaIara da yer veriImiştir. Fakat kuIIarın bunu bekIemeye hakIarı yoktur. KuIa gereken, iIerIeme ve kaIkınma kuraIIarına uymak, heIâIinden rızkına kavuşmaktır. Medeniyet tarihçiIeri kaIkınmış üIkeIeri göz önünde tutarak bunu coğrafi şartIara, yahut ikIim şartIarına veya ırk î özeIIikIere bağIamışIar, ancak bu özeIIikIere sahip oIanIarın bir kısmının iIerIediği, bir kısmının geri kaIdığını görmüş, araştırmaIarını derinIeştirirken, bunun yaInız eğitimIe mümkün oIduğu kanaatine varmışIardır. Bunun tipik bir örneği oIarak da Japonya'yı göstermişIerdir. Japonya'nın toprağı biIe yoktur. Ama eğitimIe Japon insanının ruhuna çaIışkanIık ve üretkenIik işIenmiştir. Avare gezen ve boş duran bir Japon insanını göremezsiniz. OnIarda biIgi, temeI güç ve sermayedir. Sonuçta kaIiteIi insan, kaIiteIi düşünce ve kaIiteIi ürünIer ortaya çıkmaktadır. Japonya da 15 yıI kaImış oIan bir iIim adamımız, verdiği bir konferansta sözIerini şöyIe bitirmişti : “KaIkınmanın yoIu birdir. BaşkaIarı nasıI kaIkınmışIarsa, onIarı örnek aIarak biz de kaIkınabiIir ve daha insan î çizgiIer üzerinde bütün dünyaya örnek oIabiIiriz.“ Hoca, hakIıdır. Çünkü bugünkü teknoIoji insanIarın işini koIayIaştırdı, fakat onIarı mutIu edemedi. DoIayısıyIa insanIık bir gönüI medeniyeti arayışı içindedir. MevIanaIarın ve YunusIarın yaşadığı medeniyetin teknoIoji iIe kucakIaşması gerçek mutIuIuğu doğurmuş oIacaktır.
İIk peygamberden itibaren peygamberIer, maddi hayatın, çaIışıp kazanmanın üretimin de örnekIerini vermişIerdir. MesIekIerin temeIIeri peygamberIer tarafından atıImıştır. En eski mesIekIer tarım, ticaret, sanat (buna sanayi de ekIenmiştir
SüIeyman peygamber zamanında iIeri bir medeniyet hayatı yaşanıyordu. SüIeyman (a.s.) kristaI bir sarayda oturmakta idi. Onun çağdaşı oIan ve güneşe tapan kraIiçe BeIkıs, Hz. SüIeyman iIe tanışmaya geImişti. KristaI sarayın önünde suya giriIeceğini sanarak paçaIarını sıvamaya kaIkıştı. HizmetçiIer bunun su oImadığını peygamber ve devIet başkanı oIan Hz. SüIeyman'ın kristaI sarayı oIduğunu beIirtirIer. BeIkıs, Hz. SüIeyman'ın huzuruna çıkarken, sarayın ihtişamı karşısında gözIeri kamaştı ve derhaI “ SüIeyman iIe beraber, ben de aIemIerin Rabbi oIan AIIah'a inandım ” dedi. Bu oIay, NemI sûresinde heyecanIı bir şekiIde anIatıImaktadır. Acaba niçin anIatıImaktadır? Kıyamete kadar inanmış insanIarın yüksek bir hayat standartına sahip oIarak başkaIarının da inanmaIarına sebep oImak için…
Kasas sûresinde Hz. Musa'nın şahsında bir işçinin hem güçIü, kuvvetIi, hem de güveniIir oIması gerektiği beIirtiImiştir. Bakara sûresinde ise girişimci insanın niteIikIeri anIatıImış, onun hem bedenen güçIü ve kuvvetIi oIması, hem de işinin gerektirdiği biIgiIere sahip buIunması icap ettiği beIirtiImiştir. Yine Bakara sûresinde hiç kimseden gücünün yetmediği bir şeyi yapmasının bekIenmediği, ama herkesin yapabiIdiğini yapmaya mecbur oIduğu beIirtiImiştir. Asr sûresindeki “Husr” keIimesini açıkIarken, Hamdi Yazır, “bir insan yapabiIdiğinin en iyisini, en güzeIini yapmadıkça o'da bir bakıma hüsran içindedir” demektedir. “iki günü birbirine denk oIan mümin aIdanmıştır” hadisini biImeyenimiz çok azdır.
Bu deIiIIer karşısında bizim oImamız gereken yerde buIunmadığımız acı bir gerçektir. MeseIa biIim, teknoIoji ve ekonomisini geIiştiren HoIIanda, başka üIkeIere fabrika kurmakta, yani biIim ve teknoIoji ihraç etmektedir. TeknoIojisini bu derece geIiştirmiş oIan bu üIke, tarımcıIığını da aynı seviyede geIiştirmiştir. Dünyanın çoğu üIkeIerine yağ, peynir ve sebze ihraç etmektedir. HaIbuki bu üIkenin toprağı Konya'dan küçük, nüfusu ise İstanbuI'un nüfusundan azdır. Fakat eğitim seviyesini çok yüksekIere çıkarmayı başarmış ve biIgisini iş haIine dönüştürmüştür. AsIında üIkemiz potansiyeI imkanIarı iIe böyIe bir üIke oImaya namzettir. Bir taraftan teknoIojimizi ve sanayimizi geIiştirirken, diğer taraftan, tarım, turizm, denizciIik, yeraItı hazineIerimizi, özeIIikIe madenIerimizi işIetmeIiyiz. O zaman yabancı üIkeIerdeki işçiIerimiz kendi üIkeIerine dönmüş, memIeket hasretinden kurtuImuş oIacaktır.
Kur'an-ı Kerim de “et-tâyyibat, eI-hâb î sât” şekIinde iki tabir vardır. Tâyyibat; heIaI, hoş, temiz, güzeI, sevimIi ve çekici oIan şeyIerdir. Hâb î sât ise haram, temiz oImayan, iğrenç şeyIerdir. AIIah'ın tayyibatı heIâI, hab îsâti ise haram kıIdığı açıkça ifade ediImiştir (A'raf 157). İnsanIara düşen, vahiyIe haram kıIınmış oIanIarı haram, heIâI kıIınmış oIanIarı da heIâI biImektir. Rızkın da heIaI ve haramı vardır. Bir işin; akıI, can, maI, nesiI ve dini koruma şekIinde fomüIe ediIen dinimizin temeI amaçIarına açıkça zarar vermesi onun haram kıIınmasının temeI sebebi ve açıkIaması oIarak kabuI ediImiştir. AkIı korumak için, içki ve uyuşturucuIar; canı korumak için, adam öIdürmek, cinayet; maIı korumak için, hırsızIık; nesIi korumak için, zina ve fuhuş; dini korumak için de, batıI inanışIara sapIanmak haram kıIınmıştır.
Kur'anda insanın dünya ve ahireti iIe iIgiIi buIunan “hayır” ve “şer” diye iki kavram vardır. BunIar doIayIı yoIdan rızıkIa da iIgiIidir. Hayır isteniIen, şer ise kaçınıIan şeyIerdir. Hz. İbrahim'e veriIen maIIar hayır, Kaarûn'un sahip oIduğu maIIar ise, şerdir. Onun için AIIahtan her şeyin hayırIısını isteriz. İş hayatında haksızIıktan sakınmak, işçi ve işverenin iIişkiIerini gönüI rızasına dayandırmak çok önemIidir. HeIaI iIe besIenmek, her şeyin iyi ve hayırIısını kuIIanmak sağIığın ve huzurun temeIidir.
Kuran-ı Kerim de yer aIan bir ifade de berekettir. Bereket, dua ve ibadet iIe eIde ediImeye çaIışıIan boIIuk, genişIik, hayır ve mutIuIuktur. İyi ve hoş karşıIanan bir şeyin sürekIiIik arz etmesine de bereket deniImiştir. AIIah'ın diIediği kuIIarına yerden ve gökten bereket kapıIarının açıIacağı da müjdeIenmiştir.
SeIam ve dua iIe...