7 Mayıs 1911 yılında Kastamonu’nun Cide ilçesinde 7 kardeşin sonuncusu olarak dünyaya gelen yazar, 1934 ‘de soyadı kanunu ile doğduğu ve bağlılığını her fırsatta dile getirdiği memleketinin simgelerinden olan Ilgaz Dağları’nı soyadı olarak seçmiştir. İlk ve ortaokulu Cide’de okumuş üniversiteyi hayal ederken babasının vefatı ile Muallim Mektebi’ne yatılı olarak devam etmek zorunda kalmıştır. 1931 yılında Bolu’da öğretmenlik yaptığı sırada ilk eşi Nuriye Hanım’la tanışıp evlenmiştir. 1932 yılında kızı Gönül doğmuştur. 1933 yılında askere alınmış, bu sırada ilk eşinden boşanmıştır. 1936 yılında Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat Bölümü’ne başlamış ve 1938 yılında mezun olmuştur. 1939 yılında ikinci eşi Rikkat Hanım’la evlenmiştir, bu evlilikten oğlu Aydın ve kızı Yıldız doğmuştur. Mezuniyetinin ardından Adapazarı’na atanan yazar sağlığının elvermemesi yüzünden burada öğretmenlik yapamaz ve İstanbul Yakacık’ta sanatoryumuna yatar. İstanbul’da bulunduğu sürede hem Türkçe öğretmenliği yapmakta hem de üniversitede felsefe okumaktadır.

1940 yılında Çığır, Güneş, Varlık gibi dergilerde şiirleri yayımlandı. İlk kitabı olan Yarenlik’i 1943’de çıkarmıştır. 1944 yılında yayınladığı sınıf kitabı yüzünden 6 ay hapis cezası almıştır, hapisten çıktığında hem öğrenciliğini hem de öğretmenliğini kaybetmiştir. 1946 yılında öğretmenliğe kısa süreliğine dönse bile sağlığından dolayı 1947 yılında tamamen bırakmıştır. 1949 yılında adının komüniste çıkmasından ve sürekli hapse girip çıkmasından dolayı eşi ve çocuklarının zarar görmemesi adına ikinci eşi Rikkat Hanım’dan boşanmıştır. 1953 yılında Devam adlı kitabı toplatılan Rıfat Ilgaz 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi sebebiyle sürgünden kurtulmuştur. 1956 yılında İlhan ve Turan Selçuk’un çıkarttığı Dolmuş Dergisi’ne Stepne takma adıyla hikayeler yazmıştır. Daha sonra bu hikayeler Hababam Sınıfı adıyla 1959 yılında kitaba çevrilmiştir. Bugün hala yediden yetmişe herkesin beğenerek ve gülerek izlediği ölümsüz eser 1966 yılında Rıfat Ilgaz tarafından oyunlaştırılmış ve Ulvi Uraz Tiyatro Topluluğu tarafından sahnelenmiştir. İlk denendiğinde sansüre takılan Hababam Sınıfı, Umur Bugay’ın senaryosuyla sansürden geçip Ertem Eğilmez yönetmenliğinde filme çekildi, çok beğenilen film altı seri halinde çekilmeye devam etti; ancak yazar filmin uğradığı sansür sonucu, toplumsal konuların çıkarılmasından dolayı romanın ruhuna aykırı olduğunu savunup filmlerden memnun kalmamıştır.

Yazar 1970 yılında yazar Afet Hanım’la evlenmiş, 1971 yılında kızı Defne doğmuştur. Yazar 1971 yılında Sınıf Yayınları’nı kurarak kendi kitaplarını yayımlamaya başladı. 1974 yılında emekli olan Rıfat Ilgaz Cide’ye yerleşti. 28 Mayıs 1981 yılında Yıldız Karayel romanını yazarken gözaltına alındı. Yaşı 70 olmasına rağmen gözleri bağlanarak sorguya alındı.

Yaklaşık bir ay tutuklu kalan yazar hastalığını kanıtlayarak hapisten çıkmış, ölümüne kadar oğluyla birlikte İstanbul’da yaşamıştır. Hapisten çıktıktan sonra oğluyla birlikte Çınar yayınlarını kurdu ve 1980 yılında yaşadıklarını “Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra” adlı kitapta kaleme aldı. Eserlerinden Karartma Geceleri adlı romanı Yusuf Kurçenli tarafından sinema filmi olarak çekildi. Filmin baş rolünde Tarık Akan oynamıştır.

Ömrü boyunca siyasi yasaklar, hapis cezaları, sürgünler ve hastalıkla uğraşan, yazılarını ve şiirlerini takma isimle yayımlamak zorunda kalan Rıfat Ilgaz 2 Temmuz 1993’de Sivas Madımak’ta yakın arkadaşı Asım Bezirci olmak üzere birçok arkadaşının katledildiğini öğrendikten 5 gün sonra evinde üzüntüsüne yenilerek vefat etmiş, arkadaşı Asım Bezirci’nin yanına Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedilmiştir.

Her yıl Cide’de 7-9 temmuz tarihlerinde adına festival düzenlenir.

Romanları

1957 – Hababam Sınıfı
1959 – Pijamalılar (Bizim Koğuş)
1969 – Karadenizin Kıyıcığında
1972 – Halime Kaptan
1974 – Meşrutiyet Kırathanesi
1974 – Karartma Geceleri
1976 – Sarı Yazma
1981 – Yıldız Karayel
1984 – Apartıman Çocukları
1984 – Hoca Nasrettin ve Çömezleri
1987 – Hababam Sınıfı İcraatın İçinde
1982 – Yokuş Yukarı
1986 – Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra
1992 – Dördüncü Bölük
1957 – Radarın Anahtarı
1957 – Don Kişot İstanbul’da
1962 – Kesmeli Bunları
1962 – Nerde O Eski Usturalar
1962 – Saksağanın Kuyruğu
1965 – Şevket Ustanın Kedisi
1969 – Garibin Horozu
1972 – Altın Ekicisi
1972 – Palavra
1972 – Tuh Sana
1972 – Çatal Matal Kaç Çatal
1972 – Bunadı Bu Adam
1972 – Keş
1972 – Al Atını
1972 – Hababam Sınıfı Uyanıyor
1972 – Hababam Sınıfı Baskında
1972 – Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı
1982 – Rüşvetin Alamancası
1983 – Sosyal Kadınlar Partisi
1983 – Çalış Osman Çiftlik Senin
1990 – Şeker Kutusu

Şiir kitapları

1943 – Yarenlik : 1946’da ikinci basımı yapıldı.
1944 – Sınıf : Kovuşturmaya uğradı. 6 ay hapis yattı.
1947 – Yaşadıkça : Toplatıldı.
1953 – Devam : Toplatıldı.
1954 – Üsküdar’da Sabah Oldu
1962 – Soluk Soluğa
1969 – Karakılçık
1971 – Uzak Değil
1974 – Güvercinim Uyur mu
1983 – Kulağımız Kirişte
1987 – Ocak Katırı Alagöz
1995 – Çocuk Bahçesi
1983 – Bütün Şiirleri : 9 cilt olarak
2004 – Bütün Şiirleri: 1927-1991

Çocuk kitapları

Bacaksız Kamyon Sürücüsü
Bacaksız Okulda
Bacaksız Paralı Atlet
Bacaksız Tatil Köyünde
Bacaksız Sigara Kaçakcısı
Öksüz Civciv
Küçük Cekmece Okyanusu