Öz bakım becerileri kişinin yaşamını rahat bir şekilde sürdürebilmesi, kendi ihtiyaçlarını yardımsız bir şekilde karşılayabilmesi için öğrenmesi gereken becerilerdir.
Bu beceriler şunlardır; tuvalet eğitimi, kendi başına giyinip-soyunma, yemek yeme alışkanlığı, vücut temizliği (El-yüz yıkama, tırnak kesimi, saç kesimi ve bakımı, banyo alışkanlığı).
Bu beceriler geniş kapsamlı olduğu için ben bunlardan: Giyinip-soyunma ve vücut temizliği konusunu anlatacağım.
Normal çocuklarda dahi zaman zaman güç durumlarda kaldığımız giyinme-soyunma becerisi otistik çocuklarda dahada problem olmaktadır. Şöyleki; çocukların kıyafet takıntıları olabilmekte, bazı giyecekleri giymek istememektedirler. (Bere, kazak, eldiven, ayakkabı, vb.gibi)Veya yalnız bir giyecek, aynı renk ve çeşit gibi takıntıları bulunmaktadır.
Her eğitimde olduğu gibi giyinme eğitimindede çocuğa giyinmeyi sevdirmekle başlanmalıdır. Rahat giyilebilen, düğmesiz, bol, fermuarsız, bağcıksız ayakkabı giyecekler seçilmeli.
Her çalışmada olduğu gibi eğitimin başı Model Olma yolu en önemli yoldur.
Çocuğa giydirilecek gömlek, tişört, pijama, pantolon, çorap, bağcıksız ayakkabı gibi giyeceklerin uygun olanları seçilir.
Örneğin tişört giydirelim
Bu çalışmaya başlamadan önce ortam hazırlanır, kıyafetin tanıtımı yapılır. Öğretici üzerindeki tişörtüde gösterip Şimdi tişört giyip-çıkarmayı öğreneceğiz der. Öğretici tişörtünü çıkarır-giyer, bu işlemi bir kaç defa yapar ve öğrencinin sürekli izlemesini sağlar. Daha sonra öğrenciye komut vererek Şimdi tişörtünü sen çıkaracaksın der. Burada çocuğun ilk hamlesine dikkat edilmelidir. Çocuk sağ elini sol karın boşluğunun altından, sol elini sağ karın boşluğundan tişörtünün eteklerinden tutup, başından geçirmesi için yukarı çekip, başından çıkarıp önce bir kolunu sonra diğer kolunu çıkarmasını sağlamalıdır. İlk çalışmalarda fiziksel yardım gerekebilir. Beceriler bir çalışmada kavratılamayacağı için bu çalışma sık sık tekrar gerektirir. Ailelerde en sık gördüğümüz davranış duygusal yaklaşarak hemen kendileri giydiriverme veya işi çabuklaştırmak için giydirimerme yoluna gitmeleridir. İyilik yapalım derken en büyük kötülüğü yapmaktadırlar.
Pantolon giyip-çıkarma
Model olma ve fiziksel yardım metodu uygulanmalıdır.
Öğrenci, materyal, öğrenme ortamı hazırlandıktan sonra öğrenciye yapılan çalışma anlatılır Şimdi pantolon giyip-çıkarmayı öğreneceğiz denir. Öğrenci alçak bir zeminin üzerine oturtulur, pantolonun her bir paçası bir bacağın üzerine gelecek şekilde tutturulur. Önce bir paçasını sonra diğer paçasını giyer, ayağa kalkar pantolonunu beline kadar çeker. Fermuarını ve ilikler. Bu çalışmayı kazandırmak için de sürekli tekrar gerekecektir.
Alt pijama giyilmesindede pantolon giymenin bir bölümü uygulanacaktır. Düğmeli giyeceklerde çocuğun önce düğme ilikleme-açma çalışması yaparak düğme ilikleme-açma becerisini kazanmış olması gerekmektedir.
Düğme ilikleme-çözme becerisinin kazandırılması için çapı 2-3 cm olan düğmeler ve düğmeye uygun ilikler seçilmelidir.
Özbakım becerilerinden önemli bir beceride vücut temizliği becerisidir. Bu beceriyle birey aynı zamanda sağlığını korumayıda öğrenmiş olacaktır. Vücut temizliğinin başında el-yüz yıkama alışkanlığı gelmektedir.
El-yüz temizliği
Çocuğun suya karşı tepkisi olabilir, çünkü her çocuk farklı özelliktedir. Bu alışkanlığı kazandırmak oetam hazırlanır. Ellerin kirleneceği şekilde oyun oynanır veya yiyecek yenir, sonra öğretici Bak ellerin kirlendi,ellerini yıkayalım gibi açık ifade kullanır. Lavaboya gidilip öğreticinin ellerini yıkayarak öğrenciye model olması gerekir. Sonra öğrenciyede Şimdi sen yıkayacaksın denilip, önce sabun aldırılmalı, sonra musluk açtırılmalı, eller ovulmalı, parmak araları ve üzerininde yıkanması sağlanmalıdır.
Musluk kapattırılıp son olarak da eller havlu veya peçete ile kurulanmalıdır.
Burada bir öğrencimizin suya tepkisini anlatmadan geçemeyeceğim; Bu öğrencimize el yüz yıkattırmak, taş taşıttırmaktan zordu. Yemek sonrası lavaboya götürmek bizim için büyük bir eziyetti, tabiri caizse karga tulumba götürüp öyle yıkatıyorduk. Bir gün elini yıkamaya götürürken yine aynı güçlükleri yaşıyordum; öğrenci ağlayıp direniyor fakat bir yandanda aynaya bakıp bir şeyler konuşuyordu. Aynaya boyu yetmediği için uzaktayken bu davranışa başlıyordu. Ben bunu farkettikten hemen sonra ağır kiloda olmasına rağmen hemen onu ayna seviyesine kaldırarak oda ayna ile konuşarak rahatça ellerini yıkamaya gidiyordu. Şimdi biraz boyu uzadığı için ayna ile konuşarak rahatça elini yüzünü kendisi yıkayabiliyor.
Suya tepkisi olan çocukların öncelikle bu davranışlarından kurtulmaları gerekmektedirler.
Bu davranıştan kurtarmak için oyun yöntemine başvurulmalıdır. Şöyleki; suyla oynama, bardaktan bardağa su boşaltma, oyuncak yıkama, oyuncak hayvanları yüzdürme-yıkama, vb.gibi. Genede tepki gösteriyorsa çok sevdiği bir oyuncağı içi su dolu bir leğene atarak, sudan alması sağlanmalıdır. Alıncaya kadar da hiç bir müdahalede bulunulmamalıdır. Bu tür çalışmalar zenginleştirilip çocuğun suya olan tepkisi ortadan kaldırılmalıdır.
Vücut Temizliği (Banyo)
Suya tepkisi olan çocuğun banyo yapması da problemdir. Böyle bir durumda oyuncak bebek kullanılarak Haydi bebeğimizin banyo zamanı gelmiş, gel banyo yaptıralım sende bana yardım et denmelidir ve beraberce oyuncak bebek yıkanmalıdır. Bu çalışma sürekli yaptırılırken Seninde banyo zamanın gelmiş, istersen sende banyo yapabilirsin diyerek, onu zorlamadan banyo yapmaya ikna etmek gerekir.
Tırnak Kesimi
Tırnak kesimi ve saç kesimide bu öğrencilerde problem oluşturur. Neden, niçin kavramı gelişmediğinden tepki gösterirler.
Öncelikle çocuğun bu becerileri kazanması için bu işlerin gözü önünde dikkati çekilerek yapılmalı, çocuğa gözlem yapma fırsatı verilmelidir.
Beraber berbere veya kuaföre gidilir. Bu becerileri kazandırmak hemen şıp diye oluverecek davranışlar değildir, çok uzun çalışmalar gerektiren davranışlardır.
Öncelikle çocuğun yapılacak işi iyi algılaması, severek yapma isteği duyması sağlanmalıdır. Dayatmayla beceri kazandırmak zordur.
Tırnak kesiminde iki öğrencimiz ailesi ile sorun yaşıyordu. Öğrencilerimizden bir tanesi okula başladığında 0.5 cm. uzunluğunda tırnağı vardı. Anneyi çağırdım, tırnaklarını kesmesini söyledim. Anne bana şu cevabı verdi Hocam onu bana söylemeyin, tırnağını keseceğinize parmağını kesmenizi tercih eder. Tırnak makası istedim, hemen buldu getirdi. Çocuğun önünde kendi tırnaklarımı kestim, tırnak makasını çocuğa verdim, kendisininkilerini de kesmesini istedim. Biraz tırnak makasıyla oynadı, sonra parmağına götürdü, uğraştı kesemedi İstersen yardımcı olabilirim dedim. Tırnak makasını aldım, kesmeye başladım, bir iki tırnak kestim. Artık kestirmiyordu, zorlamadım sonra tekrar çağırdım Gel diğer tırnaklarını da keselim dedim. Geldi, bir elinin tırnaklarını bitirdik, diğer elinin tırnaklarına gelince nafile o elini ağzına götürdü. Biraz bekledim, oynadı, başka çalışmalar yaptık sonra Gel diğer elinin tırnaklarını da keselim dedim. İtiraz etmedi. Şimdi problemsiz tırnaklarını kestiriyor, fakat annesine karşı tepkisi olduğundan dolayı onun kesmesini istemiyor.
Bu çalışmalarda oyuncak bebek ve yardımcı malzemeler (hazır tırnak, peruk, vb.gibi) kullanılabilir.
Tüm bu becerileri kazandırmaya çalışırken çok sabırlı ve sevecen davranmalı, bıkıp usanmadan tekrar yapılmalıdır.
ERDİ KANBAŞ-ÖZEL EĞİTİM UZMANI
(otizmliyiz.biz)
(otizmliyiz.biz)