Otizm eğitiminde veriye dayalı uygulamalı davranış analisti yetiştirme ve değerlendirme
OTİZM EĞİTİMİNDE VERİYE DAYALI
UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİSTİ YETİŞTİRME VE DEĞERLENDİRME
Doç. Dr. Binyamin Birkan
Tohum Otizm Vakfı Eğitim Direktörü
Giriş
Otizmli bireylere sunulan erken ve yoğun eğitim hizmetlerinden elde edilen sonuçlar
değişiklik göstermektedir. Otizmli bireylerin bazıları, bilişsel beceriler açısından normal
düzeyde gelişim göstermekte, kaynaştırma ya da mesleki eğitim programlarına
yerleştirilebilmektedir. Bazıları ise yaşamları boyunca eğitim, iş veya yaşamlarını sürdükleri
çevrede, farklı düzeylerde desteğe gereksinim duymaktadır.
Bir çok bilimsel araştırmada, eğitimin yoğunluğu ve programa erken yaşlarda başlama gibi
değişkenler incelenmiştir. Bu değişkenlerin otizmli bireylere sunulan eğitim hizmetlerinin
sonuçlarını etkilediği düşünülmektedir. Ayrıca, bilimsel araştırmalardan bazıları, eğitim
uygulamalarının güvenirliği ve eğitimcinin uygulama becerilerinin de bu sonuçları etkileyen
değişkenler olduğunu savunmaktadırlar.
Alanyazında eğitimci yetiştirmeye ilişkin teorik bilgiye dayalı birçok çalışma bulunmaktadır.
Ancak eğitimcileri, uygulamalı yetiştirmeye dayalı çalışmalar oldukça yetersizdir.
Tohum Otizm Vakfı,
Tohum Otizm Vakfı, otizmli çocuklara, onların topluma kazandırılabilmeleri için
gerekli olan erken tanılama ve özel eğitim hizmetlerinin sağlanmasına öncülük etmek ve bu
hizmetleri yurt çapında yaygınlaştırmak amacıyla 15 Nisan 2003 tarihinde kurulmuş olan, kar
amacı gütmeyen bir sivil toplum kuruluşudur.
Yukarıda belirtilen amaçlar doğrultusunda Tohum Otizm Vakfı otistik özellik gösteren
çocuklara ve ailelerine değerlendirme ve eğitim hizmetleri sunar; Milli Eğitim Bakanlığı ve
Sağlık Bakanlığı ile işbirliği içerisinde projeler geliştirir ve yürütür; eğitim ve sağlık
personelinin otizm konusunda eğitilmesine katkıda bulunur.
2
Tohum Otizm Vakfı’nda yürütülen yoğun özel eğitim hizmetleri, başta ABD olmak üzere pek
çok ülkede 40 yılı aşkın süreli bir geçmişi olan uygulamalı davranış analizi (ABA-Applied
Behavior Analysis) modeline dayalıdır. Uygulamalı davranış analizi, otizmli çocuklara
yönelik bilinen en etkili öğretim uygulamalarından oluşur.
Yapılan bilimsel araştırmalar, 3 yaşından önce uygulamalı davranış analizine dayalı yoğun
özel eğitim alan çocukların yarısının, ileriki yaşlarında normal gelişim gösteren akranlarıyla
birlikte eğitim alabildiklerini göstermektedir.
Tohum Otizm Vakfı’nda yürütülen uygulamalı davranış analizine dayalı yoğun özel eğitim
programları, ABD’de bulunan PCDI’dan (Princeton Child Development Institute-Princeton
Çocuk Gelişim Enstitüsü) alınmıştır.
PCDI, 1970 yılında kurulmuş ve kurulduğu günden bu yana otizmli çocuk ve yetişkinlere
eğitim sağlamada büyük başarı elde etmiş olan bir kurumdur. Bu başarısından dolayı PCDI,
1999 yılında, Uluslararası Davranış Analizi Birliği tarafından verilen ‘davranış analizine
kalıcı katkı’ ödülünü almaya hak kazanmıştır.
Eğitimcilerimiz
Tohum Otizm Vakfı Eğitim Programlarında özel eğitim, okul öncesi eğitim, çocuk
gelişimi, ve psikoloji gibi sosyal bilim alanlarında lisans ve yüksek lisans derecesine sahip
eğitimciler görev yapar. Eğitimcilerin çoğu bazı gelişimsel yetersizlik alanlarında akademik
eğitim almış ya da bu konularda deneyim kazanmıştır. Bazı eğitimciler Milli Eğitim
Bakanlığı’nın talep ettiği özel eğitim sertifikasına sahibi olmalarına rağmen, otizm ve
uygulamalı davranış analizi alanında da kendilerini geliştirme ve sertifika alma yolunu
gütmektedirler.
Özel eğitim hizmeti sunan eğitimcilerimizin arasında konuşma terapisi, mesleki eğitim,
müzik, sanat ya da beden eğitimi gibi alanlarda yetişmiş eğitimciler bulunmamaktadır.
Eğitimcilerimizin her biri otizmli çocukların dil, öz-bakım, akademik, meslek, serbest zaman
gibi alanlarda beceri kazanmaları için uygulamalı davranış analizi ilkelerinden elde edilen
yöntemleri kullanırlar.
3
Formatörlerimiz
Formatörler, eğitimci olarak çalıştıkları dönemlerde değerlendirmeyi başarıyla geçmiş
deneyimli eğitimcilerden ve program direktöründen oluşmaktadır. Formatörler, aynı zamanda
değerlendirme yapan kişilerdir. Her formatör eğitiminden sorumlu olduğu eğitimciyi değil,
başka formatör tarafından eğitilen eğitimciyi değerlendirir. Eğitim ve değerlendirme
aşamalarının farklı formatörler tarafından yapılması, eğitimci performansının objektif bir
şekilde değerlendirilebilmesi açısından yararlıdır, çünkü uygulamaya ilişkin yeterlilik etkili
bir eğitim sonucunda kazanılmaktadır.
Öğrencilerimiz
Özel eğitim hizmetlerimizden yararlanan öğrencilerimiz, farklı kurumlarda görev
yapan çocuk psikiyatristi veya çocuk noroloji uzmanlarınca otizm tanısı konmuş çocuklardır.
Tohum Otizm Vakfı’nda eğitim hizmeti alan çocukların yaş aralığı 0-14 arasında değişir. Bu
çocukların yaşları ilerlemekte ve ileride yaşları 0-21 arasında değişen bireyler ve 21 yaş
sonrası yetişkinlerle de çalışılması planlanmaktadır.
Eğitim Modelimiz
Eğitim modeli uygulamalı davranış analizleri ilkelerine dayalıdır. Kullandığımız
öğretim yaklaşımları şunlardır: Fotoğraflı ve yazılı etkinlik çizelgeleri (activity schedules),
replik silikleştirmeyle öğretim (scripts and script fading), ayrık denemelerle öğretim
(discrete–trial training), fırsat öğretimi (incidental teaching), gözleyerek öğrenme
(observational learning), -----dan model olma (----- modeling), akran öğretimi (peer
tutoring), uyarana ve davranışa şekil verme (stimulus and behavior shaping), uyaran
uyarlamalarıyla öğretim (stimulus fading and superimposition).
Eğitimci Yetiştirme Formatımız
Workshoplar: Yeni eğitim-öğretim yılı başında, eğitimciler ard arda 5 gün eğitim
alırlar. Workshoplarda profesyonel iletişim becerileriyle ilgili rol oynama, uygulamalı
davranış analizi ilkeleri, davranışa şekil verme, davranış ölçme, personel eğitimi ve
değerlendirme gibi konularda eğitim verilir.
Uygulamalı eğitimler: Eğitimciler uygulamalı eğitim aldıkları zaman hedeflenen becerileri
daha kolay edinirler. Uygulamalı eğitimler verilirken bir formatör yeni göreve başlayan
eğitimciye tüm seanslarda eşlik eder ve öğretim yöntemlerini uygulayarak model olur,
4
eğitimciye uygulama fırsatı verir, olumlu ve düzeltici geribildirim sunar. Eğitimciler,
kendileri için hedeflenen performansı gösterinceye kadar uygulamalı eğitimleri devam eder.
Eğitimci Yetiştirme İçeriğimiz
İlk üç aylık uygulamalı eğitimlerin ardından formatörler, PCDI da geliştirilen
‘Eğitimci Yeterliliğini Değerlendirme Aracı’nı kullanarak eğitimcileri bir ön değerlendirmeye
alırlar. Değerlendirilmesi hedeflenen alanlar, uygulamalı eğitimde süresince eğitimciye
kazandırılmaya çalışılan becerilerden oluşur. Değerlendirmeyi yapan formatör, 7 puanlık bir
ölçek kullanır ve her alan için eğitimcinin performansını kaydederek puan verir
Ölçek:
7 – tamamen memnunum (eğitimci bu beceride uzmandır)
6 - memnunum (eğitimci bu beceriyi edinmiştir)
5– biraz memnunum (eğitimci bu beceriyi bazı durumlarda göstermektedir)
4– ne memnunum ne değilim (eğitimci bu beceri için çaba göstermektedir)
3– biraz memnun değilim (eğitimci bu beceriyi göstermemektedir)
2– memnun değilim (eğitimci bu beceriyle uyuşmayan davranışlar göstermektedir)
1– tamamen memnun değilim (eğitimci, öğrencinin gelişimine zarar verici
davranışlarda bulunmaktadır)
A-Doğrudan Gözleme Dayalı Değerlendirilen Alanlar
Etkinlikle meşgul olma: Bu beceri, öğrenci davranışlarının doğrudan gözlemlenerek
ölçülmesidir. Değerlendirmeci anlık zaman örneklemi kaydı kullanarak 10 dakika boyunca
öğrencinin etkinlikle meşgul olup olmadığını kaydeder. Her bir dakikanın sonunda, gözlemci
orda bulunan çocukları ve etkinlikle meşgul olan çocukların sayısını kaydeder. Eğer öğrenci,
kendisinden beklenen yer(ler)de ise ve dikkatle bakıyor, manipule ediyor, ya da uygun bir
şekilde öğretim ya da serbest zaman materyallerini kullanıyor, öğretmene, kendine sunulan
materyallere ya da öğretime katılan diğer öğrencilere görsel olarak dikkat ediyor, bakıyor,
öğretmenin yönergelerine tepki veriyor, uygun bir şekilde öğretim ya da diğer öğrencilerle
etkileşime giriyor ya da diğer etkinliklere ya da etkinlik alanlarına uygun bir şekilde geçiş
yapıyorsa etkinlikle meşgul sayılır. Eğer öğrenci etkinlikle meşgul olmasına rağmen aynı
zamanda tekrarlayan, rahatsız edici ya da uygun olmayan davranışlarda bulunuyorsa etkinlikle
5
meşgul sayılmaz. Değerlendirmeyi yapan kişi her gözlem için alınan etkinlikle meşgul olma
ortalamasını hesaplar. Ölçüt %80’dir.
Tepki fırsatı: Her ne zaman eğitimci bir soru sorar ya da öğrenciden uygun davranışta
bulunması için yönerge verirse tepki için fırsat oluşmuş olur. Tekrarlı yönergeler (ek sözel
ipuçlarıyla ya da ödül ifadeleriyle ayrılmayan tekrarlı yönergeler) tepki fırsatı olarak
kaydedilmez. Tepki için fırsat oluşturma öğrenciyi uygun olmayan davranışıyla meşgul
olmasını durduran yönergeleri kapsamaz ( ör: sessiz ol). Değerlendirmeyi yapan kişi 5
dakikalık gözlem süresi içinde tepki fırsatının görülme düzeyini kaydetmektedir.
Değerlendirme öncesinde, eğitimci belirli etkinlikler için sunacağı tepki fırsatı düzeyi ile
ilgili tahminde bulunur ve bu tahminlerle ilgili açıklamalar yapar. 5 dakikalık tahminler için
0-7 arası düşük, 8-14 arası orta 15 ve üstü yüksek olarak değerlendirilir. Tepki fırsatı
düzeyleri ayrık denemeli öğretim yöntemi için yüksek, bağımsız olarak yapılması amaçlanan
etkinlikler için ( etkinlik çizelgesi, öz-bakım, günlük yaşam becerileri gibi) düşük düzeydedir.
Değerlendirmeyi yapan kişi eğitimcinin tepki fırsatı tahminleri ile sunulan tepki fırsatı
sayılarını karşılaştırır ve tahminlerin etkinliğe uygun olup olmadığına karar verir.
Davranışla ilişkilendirilmiş övgü: Davranışla-ilişkilendirilmiş-övgü eğitimcinin bir belirteç,
onay, referans ya da davranışın tanımını içeren bir ifadedir. Örneğin “ Harika okudun” “Çok
güzel baktın” gibi. Ölçme yöntemi 5 dakikalık gözlem süresince davranışla ilişkilendirilmiş
övgünün görülme sıklığının kaydedilmesidir. Eğitmen belirli etkinlikler için sunacağı
davranışla ilişkilendirilmiş övgü düzeyi için tahminde bulunur ve bu tahminiyle ilgili
açıklama yapar. Tepki fırsatı sunmada olduğu gibi davranışla ilişkilendirilmiş övgü ayrık
denemelerle öğretim tekniğinde yüksekken, öğrencinin bağımsız yapması amaçlanan
etkinliklerde düşüktür. (çünkü bağımsız çalışılması amaçlanan etkinliklerde eğitimci
öğrenciyi ipuçlarından bağımsızlaştırmayı hedeflemektedir).
Fırsat öğretimi: Hart ve Risley tarafından ilk kez 1968’de tanımlanan fırsat öğretimi dil
becerilerinin bireylerin kendileri tarafından ve anlık olarak kullanımı ve bu becerileri
genelleyebilmeleri açısından ayrık denemelerle öğretime göre daha faydalı olduğu
görülmüştür ( McGee, Krantz, McClannahan, 1985). Bu yüzden fırsat öğretimi otizmli
bireylerin eğitiminde çok önemli bir yere sahiptir. Eğitimciler fırsat öğretimi yoluyla
edindikleri iki beceri seçerler ve değerlendirme boyunca en az 3 tane fırsat öğretimi
sunacaklarına dair tahminde bulunurlar. Değerlendirmeci fırsat öğretiminin öğelerinin var
6
olup olmadığına dair kayıt tutar ( etkileşim başlatma, daha karmaşık bir cümle kurulması için
istem, öğrencinin tepkisi, etkileşim başlatılan nesnenin öğrenciye sunulması).
Uygulama teknolojileri bilgisi: Değerlendirme aracının bu bölümü eğitimcinin davranışsal
terminoloji hakkındaki bilgisinin ölçülmesi için hazırlanmıştır. Eğitimci konuları belirler ve
değerlendirme yapan kişi bu konularla ve diğer ilgili alanlar ilgili eğitmene sorular sorar.
Örneğin “Şekil verme nedir?” “Şekil vermeyi kullandığın bir etkinlik örneği ver” gibi.
B-Anket Kullanılarak Değerlendirilen Alanlar
Değerlendirmeyi yapan formatör aşağıdaki alanlarla ilgili anketi cevaplamak için yukarıda
açıklanan 7 puanlık ölçeği kullanır.
Profesyonellik: Değerlendirme aracının bu bölümü eğitimcinin profesyonel ilişki becerileri
(geribildirim alma ve verme), işe zamanında gelme, işbirliği, kurumsal becerileri, kişisel
görünüm ve profesyonelce giyim gibi alanları içerir.
Yeni beceri kazandırma: Değerlendirme aracının bu bölümü eğitimcinin çocukların yeni
beceriler kazanmasına olan katkısıyla ilgilidir. Anket soruları ipucu seçme ve geri-çekme,
davranışın ayrımlı pekiştirilmesi, ödüllerin doğru ve tutarlı kullanımı gibi maddeleri
içermektedir.
Sosyal becerilerde yeterlik: Sosyal ve öz-bakım becerilerinin kazanılması toplumda eğitimle,
mesleki gelişimle, bireyin yakın çevresiyle olan ilişkilerle ve serbest zaman etkinlikleriyle
ilgili becerilerin edinimini kolaylaştırmaktadır. Değerlendirme formunun bu bölümünde
eğitimcinin öğrencisinin hijyenik bakımını, kişisel görünümüne önem vermesini ve
öğrencinin toplumsal davranışları kazanmasına yardımcı olması değerlendirilir.
İlişki geliştirme: Bu bölüm, eğitimcinin öğrenciler için ideal bir öğrenme ortamı
yaratmalarıyla ilgilidir (güleryüzlü olma, yaşa uygun fiziksel temasta bulunma ve uygun ses
tonunda konuşma gibi). Ayrıca eğitimcilerin ailelerle, iş arkadaşlarıyla, formatörlerle olan
ilişkileri ve onlara sağladıkları katkılar da değerlendirilir.
7
Problem davranışları azaltma: Değerlendirme aracının bu bölümü eğitimcilerin öğrencilerin
hedef davranışlarıyla ilgili hızlı ve sistematik bir şekilde harekete geçme ve uygulamalarda
bulunmaları ile ilgilidir. Anket soruları eğitimcinin fiziksel yardımı uygun kullanması,
öğrenciye uygun davranışlar kazandırması ve davranış problemi gösteren öğrencilerin
etkinliklerine çabuk biçimde geri dönmeleri gibi öğeler içermektedir.
Öğrenim ortamının fiziksel düzeni: Ankette kullanılan ortamın temiz ve düzenli olması,
çalışma alanlarının öğrencilere en uygun şekilde organize edilmiş olması ve iş arkadaşlarıyla
ilgili sorular bulunmaktadır.
C-Kalıcı Ürün Kaydı Kullanılarak Değerlendirilen Alanlar
Değerlendirme yapan formatör, eğitimcinin performansını değerlendirmek için yazılı belgeleri
gözden geçirir..
Fırsat öğretimi: Değerlendirmeci eğitimcilerin topladığı verileri gözden geçirerek fırsat
öğretiminin veriye dayalı olarak çalışıp çalışılmadığını inceler ( örneğin fırsat öğretimi
öğretim programı olarak uygulanır ve öğrencinin performansıyla ilgili veri tutulur).
Genellemeyi programlama: Değerlendirmeci programlardaki becerilerin genellemesinin
programlanması, ön-test ve öğretim aşamasındaki verilerin grafiklere aktarılması yönünde
inceleme yapar.
Bireyselleştirilmiş programların değerlendirilmesi: Değerlendirmeci eğitimcilerin
planladıkları programları inceler ve programların ayrıntılı bir şekilde analizi yönünde
değerlendirme yapar (hedef davranışın tanımı, ölçme teknikleri, öğretim ve davranış azaltma
yöntemleri, grafik oluşturma). Değerlendirmeci aynı zamanda davranışta değişiklik olup
olmadığı, programın uygunluğu, programların aile tarafından onaylanması, gözlemciler arası
güvenirlik ölçütünün karşılanması, genelleme verilerinin alınması gibi yönlerden de
incelemelerde bulunur. Bu alanların her birinde ölçüt en az %80’dir.
8
2006-07 eğitim-öğretim yılında PCDI eğitim modelini kullanan kurumların
yetiştirdikleri eğitimcilere ilişkin sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Kurum Değerlendirilen Eğitimci
Sayısı
Ortalama Başarı Düzeyi
TOHUM 8 6.0 - 6.9
PCDI 19 6.1 - 6.9
NYCLI 16 6.0 - 6.9
IEA 23 6.0 - 6.8
SHLI 18 5.6 - 6.9
Ölçek:
7 – tamamen memnunum (eğitimci bu beceride uzmandır)
6 - memnunum (eğitimci bu beceriyi edinmiştir)
5– biraz memnunum (eğitimci bu beceriyi bazı durumlarda göstermektedir)
4– ne memnunum ne değilim (eğitimci bu beceri için çaba göstermektedir)
3– biraz memnun değilim (eğitimci bu beceriyi göstermemektedir)
2– memnun değilim (eğitimci bu beceriyle uyuşmayan davranışlar göstermektedir)
1– tamamen memnun değilim (eğitimci, öğrencinin gelişimine zarar verici
davranışlarda bulunmaktadır)

.ALINTIDIR.