Orucun Arap dilindeki karşılığı 'savm' kelimesi olup bu kelime 'bir şeyden uzak durmak kişinin kendini tutması ve engellemesi' manalarına gelmektedir.
Terim olarak ise
tan yerinin ağarmasından güneşin batma vaktine kadar
bir gaye uğruna bilinçli bir şekilde yeme
içme ve cinsel ilişkiden uzak durup nefsi dizginlemek demektir. Pek çok hüküm gibi oruç da
İslâmın ilk yıllarında değil de Medine döneminde farz kılınmıştır. Orucun farz kılınması tarih olarak hicretin ikinci yılının Şaban ayına rastlamıştır.
ORUCUN FARZ OLUŞU KURAN VE SÜNNETLE SABİTTİR
Ey iman edenler sizden öncekilere farz kılındığı gibi oruç tutmak size de farz kılındı. Böylece umulur ki korunursunuz. (Bakara 2/183) ayeti ile O sayılı günler Ramazan ayıdır. O Ramazan ayı ki insanlığa bir Rehber olan onları doğru yola götüren ve hakkı batıldan ayıran en açık ve parlak delilleri ihtiva eden Kurân o ayda indirildi. Artık sizden kim Ramazan ayının hilâlini görürse o gün oruç tutsun. Hasta veya yolcu olan tutamadığı günler sayısınca başka günlerde oruç tutar. Allah sizin hakkınızda kolaylık ister zorluk istemez. Oruç günlerini tamamlamanızı size doğru yolu gösterdiğinden ötürü Allahı tazim etmenizi ister. Şükredesiniz diye bu kolaylığı gösterir. (Bakara 2/185) ayeti orucun İslam dininde farz olduğunu anlatmaktadır.
Bir hadis-i şeriflerinde Efendimiz (sas) şöyle buyurmuştur:
İslâm beş esas üzerine kurulmuştur: Allahtan başka ilah bulunmadığına ve Peygamber Efendimizin Allahın kulu ve elçisi olduğuna şahitlik etmek namazı kılmak zekât vermek Ramazan orucu tutmak gücü yetenler için Beytullahı ziyaret etmek. (Buharî İman 1; Müslim İman 20; Tirmizi İman 3)
Orucun farz olduğunu bildiren diğer bir rivayet de şudur:
Saçı başı dağınık bir adam Peygamber Efendimize gelerek: Ya Resûlallah! Bana Allahın üzerime oruç olarak neyi farz kıldığını haber verir misin? dedi. Peygamber Efendimiz bunun üzerine şöyle buyurdu: Ramazan ayını (orucunu) farz kıldı. Adam: Benim üzerimde bundan başka bir borç var mıdır? diye sorunca Peygamber Efendimiz: Hayır ancak kendiliğinden nafile olarak yaparsan bu müstesnâ buyurdu. Adam bundan sonra sorularına devam ederek: Allahın bana farz kıldığı zekâttan haber ver dedi. Peygamber Efendimiz ona İslâmın gösterdiği yolları ve esasları anlattı. Bundan sonra adam şöyle dedi: Sana ikramda bulunan Allaha yemin olsun ki bu söylenenlerden ne fazla ne de eksik yaparım. Bunun üzerine Peygamber Efendimiz: Eğer doğru söylüyorsa bu adam kurtulmuştur (yahut başka bir rivayette de) cennete gidecektir. buyurdu. (Buharî İman 3; Savm 1; Müslim İman 8 9; Ebu Davud Salat 1; Nesâi Salat 4)
Niçin oruç tutmalıyız?
Mümin herhangi bir menfaat düşüncesi ile değil yalnız Allahın emri olduğu için ve onun rızasını kazanmak maksadıyla oruç tutmalıdır. Orucunu bedene topluma kazandırdığı hususların bulunması ile beraber insan orucu bunlar için değil sadece Allah emrettiği için tutmalıdır.
Hz. Ali (radıyallâhu anh) diyor ki:
- Karşılığında bir menfaat umarak yapılan ibadet ticaretçinin ibadetidir.
- Korku sebebiyle yapılan ibadet kölenin ibadetidir.
- Allahın nimetlerine şükretmek maksadıyla yapılan ibadet hür olan kimsenin ibadetidir. (Ali el-Kârî Mirkâtül-Mefâtih 2/135)
Makbul olan ibadet Hz. Alinin de belirttiği gibi Allahın nimetlerine karşı şükran borcunu yerine getirerek onun rızasını kazanmak maksadıyla yapılan ibadettir.
Allah ancak böyle samimi bir düşünce ile yapılan ibadetleri kabul eder.
Önce iftar mı edelim namaz mı kılalım?
Bazen şöyle sorular gelebiliyor: Oruç tutulan akşamlarda öncelikle iftar yemeğini mi yemeli? Yoksa akşam namazını mı kılmalı?
Akşam vaktinin girdiği kesin olarak biliniyorsa önce hurma su gibi birşey ile oruç açılır sonra namaz kılınabilir.
Yemeği acele olarak yiyip sonra namaz kılmak da uygundur. Ancak iftar sofrasında çeşitli yemekler olduğu için akşam namazı gecikebilir. Namazı ilk vaktinde kılmak en güzelidir. Bu bakımdan orucu açtıktan iftar ettikten sonra namazı kılmak iyi olur. Bununla beraber yemek hazırken namaz kılmanın mekruh olduğu şeklinde bir görüş de vardır. Bundan maksat namaz kılarken aklın yemekte olması dolayısıyla namazı hakkıyla eda edememek neticesini vereceğidir. Yemek yemek namazın vaktini fazlasıyla ertelemeyecekse bu yolu izlemek mümkündür. Ancak yukarıda belirttiğimiz gibi orucu Efendimizin tavsiyeleri doğrultusunda ezanla birlikte açtıktan sonra da namazı çok geciktirmemek için onu edâ etmek daha sonra da iftarımızı yapmak en uygun görüş olmaktadır. Böylece oruç Efendimizin tavsiyesi doğrultusunda erken açılmış namaz da erken kılınmış olur.
İFTÂR DUÂSI NASILDIR?
İftârda dua etmek Efendimizin sünnetlerindendir. Birkaç iftâr duâsı vardır. Meşhur olanlarından bazıları şunlardır:
Zehebe'z-zameu vebtelleti'l-urûku ve sebete'l-ecru inşâallâhu teâlâ
Manası: Susuzluk gitti damarlar ıslandı ve inşaallah mükâfat gerçekleşti.
Bir başka iftâr duâsı da şöyledir:
Eftara indekümü's-sâimûne ve ekele taâmekümü'l-ebrâru ve sallet aleykümü'l-melâiketü.
Manası: Yanınızda oruçlular iftar etsin yemeğinizi iyi insanlar yesin ve melekler size dua etsin.
ORUÇ TUTMAK KİMLERE FARZDIR?
İslâm emir ve yasakların yapılmasını istediği kimselerde bir takım şartlar arar. Bu anlamda diğer ibadetlerde olduğu gibi oruç ibadetinde de belli başlı özelliklere sahip olan kimseler mükellef tutulmuştur. Bunları şu şekilde sıralamamız mümkündür:
1. Müslüman olmak:
Oruç ibadetinin bir kimseye farz olması için o kişinin Müslümanlığı kabul etmiş olması gerekir. Müslüman olmayan kimseler böyle bir ibadeti yapmaya zorlanamaz.
2. Ergenlik çağında ve akıllı olmak:
İbadetlerin farz olması için bulunması gerekli olan şarlardan biri de o kimsenin ergenlik çağında ve aynı zamanda akıllı olmasıdır. Zira henüz belli bir yaşa (ergenlik) gelmemiş kimseler İslâmda mükellef kabul edilmemişlerdir. Bu anlamda çocuklar ve ergenlik yaşına ulaştığı halde akıldan mahrum olanlar bu ibadetten muaf tutulmuşlardır. Bu hususu Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şu beyanlarıyla bildirmişlerdir: Üç kişiden sorumluluk kaldırılmıştır: Buluğ çağına erinceye kadar çocuktan aklı yerine gelinceye kadar deliden uyanıncaya kadar uyuyandan. (Buhârî Hudûd 22)
3. Oruç tutmaya güç yetmek ve yolcu olmamak:
Orucun farz olması için mükellefin beden itibariyle sağlıklı olması hasta olmaması ve mukim olması gerekir. Bedenen oruç tutmaya muktedir olmayanların hastaların ve seferde olan kimselerin oruç tutmaları farz değildir. Ancak bu kimseler yine de oruç tutacak olsalar tutmuş oldukları oruç geçerlidir. Şayet kendilerine verilen bu ruhsatı kullanır da tutmazlarsa o zaman da tutmadıkları gün sayısı kadar daha sonra tutarlar. Bu hususla ilgili olarak Kurân-ı Kerimde şöyle buyurulur:
Oruç sayılı günlerdedir. Sizden her kim o günlerde hasta veya yolcu olursa tutamadığı günler sayısınca başka günlerde oruç tutar. Oruç tutamayanlara fidye gerekir. Fidye bir fakiri doyuracak miktardır. Her kim de kendi hayrına olarak fidye miktarını artırırsa bu kendisi hakkında elbette daha hayırlıdır. Bununla beraber eğer işin gerçeğini bilirseniz oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır. (Bakara 2/184)
Aynı zamanda hayız hâmile ve emzikli kadınlar da oruçtan muaf tutulmuş olup bunlar mazeretleri sona erince tutamadıkları gün sayısınca oruçlarını kaza ederler.
ORUÇ TUTMANIN FARZ OLMADIĞI DURUMLAR
Yolculuk: İslâm insanlara üstesinden gelemeyecekleri mükellefiyetleri yüklemez. Emirler takat ölçüsündedir. Yolculuk ise zaman zaman meşakkat ve sıkıntıların olduğu bir durumdur. Böyle bir durumdaki Müslüman yolculuğun vereceği meşakkat karşısında oruç tutmada zorlanabilir. Bundan dolayıdır ki Cenab-ı Hakk Bakara suresinin 184. âyetinde bu durumdaki kimselere oruç tutmama noktasında ruhsat vermiştir. Seferde iken oruç tutmayan daha sonra kaza eder. Ancak dileyen kimseler yolcu oldukları halde bu orucu tutabilirler.
Hastalık: Yüce Yaratıcı oruç tutamayacak kadar hasta olan kimselere de ruhsat vermiş oruç mükellefiyetinden onları istisna etmiştir. Bunlar iyileştikten sonra tutamadıkları orucu kaza ederler. Burada hastalığı tam olarak tarif etmek gerekir. Hastalık insanın hayatî fonksiyonlarının muntazam şekilde seyir etmemesi veya etraftan gelen uyarılara cevap verilmeme hali olarak tarif edilebilir. Hastalık oldukça ciddi ve tedavi gerektiren bir durum olabileceği gibi basit bir rahatsızlık da olabilir. Bu ayırımı yapmayı yani oruç tutup tutmaması gereken kimseleri ayırmayı İslâm Tabib-i Müslim-i Hâzıka (müslüman mütehassıs hekime) bırakmıştır. Tabiatıyle rastgele bir kimseye danışarak oruç tutmamak Allah katında o şahsa manevî mesuliyet yükler.
Gebelik ve çocuk emzirmek: Gebe olan ya da çocuğunu emzirme durumunda olan kadınlar gerek kendilerine gerekse çocuklarına bir zarar gelmemesi için oruç tutmama noktasındaki ruhsata dahildirler ve daha sonra müsait olduklarında kaza ederler. (Bkz: İbn Mâce Sıyâm 3)
Yaşlılık: İslâm oruç tutamayacak kadar yaşlı olan kimselere ruhsat tanımış tutamadıkları her gün için bir fakir doyurmak suretiyle bu onları bu ibadetten muaf tutmuştur.
Aşırı açlık ve susuzluk: Oruçlu olan bir kimse aşırı açlık ve susuzlukla karşı karşıya kalsa orucun onun beden ve ruh sağlığını ciddi boyutta etkileyeceğinden endişe etse yahut doktor bu hususta kendisine tutmaması noktasında rapor vermiş olsa bu kimse de oruçtan muaf tutulmuş olup sağlığına kavuştuğunda tutamadığı günler kadar tutmak suretiyle bu ibadeti yerine getirmiş olur.
İkrah: Yani zorla oruç tutturulmamak halidir. Birisi oruç tutana Orucunu bozmazsan seni öldürürüm veya bir uzvunu keserim diye tehdit etmişse dediğini yapmaya gücü yetiyorsa oruçlunun orucunu bozması mübah olur.
ORUCU BOZMAYAN ŞEYLER NELER?
Unutarak yemek içmek ve cinsî münasebette bulunmak. Unutarak yapılan bu işler orucu bozmaz. Ancak oruçlu olduğunu hatırladığı anda bu işleri yapmayı bırakması gerekir.
Birinin unutarak yiyip içtiği görülürse eğer yiyip içen adam güçsüz zayıf ve ihtiyar birisi ise hatırlatmamak daha iyidir. Zira bu Allahın o kimseye güçsüzlüğüne merhameten orucunu unutturmak suretiyle ikram ettiği bir rızıktır. Unutarak yiyip içen kimse güçlü kuvvetli biri ise hemen hatırlatılmalıdır.
Uyurken ihtilâm olmak.
Hanımını öpmek elle tutmak okşamak.. Bu durumda meni gelmedikçe oruç bozulmaz.
Kadına el sürmeden sadece bakmak veya şehevî konuları düşünmek sebebiyle tahrik olup meninin gelmesi.
Geceden cünüp olan kimsenin yıkanmayı sahurdan sonraya oruçlu vaktine bırakması.
Ağza gelen balgamı yutmak.
Kafasından burnun içine gelen akıntıyı çekip yutmak.
Denize yahut başka bir suya dalınca kulağa su kaçması.
İstek dışı olarak boğaza sigara dumanı gibi keyif verici bir duman girmesi.
Boğazına toz veya sinek kaçmak. Gözyaşı veya yüz teri ağza girecek olsa eğer bir-iki damla kadarsa orucu bozmaz. Ancak tuzluluğu bütün ağız içinde hissedilecek kadar çok olup oruç hatırda iken yutulursa orucu bozar.
Sahurdan dişleri arasında kalmış nohut tanesinden küçük bir şeyi yutmak.. Nohut tanesinden büyük olursa orucu bozar.
Hariçten susam veya buğday tanesi kadar bir şeyi ağzına alıp yavaş yavaş ve tadı boğazına varmayacak şekilde çiğneyip yok etmek.
Kendiliğinden gelen kusuntu yine kendiliğinden geriye gitse ağız dolusu bile olsa orucu bozmaz. Kusma isteğiyle ağza getirilen az miktardaki kusmuk ise kendiliğinden içeri gitse orucu bozmaz. Fakat miktarı ağız dolusu ise orucu bozar.
Kan aldırmak.
Göze sürme çekmek.
Derideki gözeneklerden içeri giren şeyler orucu bozmaz. Buna binaen vücuda sürülen yağ veya yıkanılıp soğukluğu içeri nüfuz eden su orucu bozmaz. Çünkü bunlar yoluyla içeri girerler.
Baş veya karındaki bir yaraya konulan ilâç vücuttan içeri girmedikçe oruç bozulmaz.
AŞI VE İĞNELER ORUCU BOZAR MI?
İnsan vücudunda gıdalanmaya esas olan kanal ve yollar iki kısımdır:
a. Burun kulak ön ve arka yollar gibi tabiî ve aslî kanallar. Bunların herhangi bir yerinden vücudun iç kısmına geçecek olan maddeler ittifakla orucu bozarlar. İç kısma ulaşmayanlar ise orucu bozmazlar.
b. İkinci kısım yollar ise sonradan meydana gelen ârızî kanal ve yollardır. Vücuddaki bir kesik yara v.s. gibi. Bu yollardan içeri geçiş kesinlik kazandığı takdirde orucun bozulacağında yine ittifak vardır. Ancak iç kısma geçiş şüpheli durumlarda ise İmam Ebu Yusuf ve Muhammede (İmameyn) göre oruç bozulmaz İmam-ı Azam Hazretlerine göre ise oruç bozulur.
Görüldüğü gibi İmam-ı Azam ile iki talebesi arasındaki ihtilâf esasta değil keyfiyet üzerindedir. Yani içe nüfuz katiyet kazandığı zaman onlara göre de oruç bozulmuş olmaktadır.
Bu genel kaideler ışığında iğne ve aşıları incelediğimizde şu durum ortaya çıkmaktadır: Çiçek aşısı gibi deri üzerinden yapılan aşı ve ilâçlamalar orucu bozmaz. Çünkü deri vücudun dış kısmını teşkil eder. Bunun dışında kalan iğne ve aşılar genel olarak damardan kaba etten ve deri altından yapılmaktadır. Her üç halde de ilâç verilmeksizin vücudun derinliğine batırılan iğnenin bir tarafı dışta kaldığı için yalnız batırmakla oruç bozulmaz. Ancak içeri ilâç su gibi maddeler enjekte edilirse oruç bozulur. Çünkü bu maddeler vücud içinde kararlaşıp yerleşir. Damardan verilen ilâçlar ise doğrudan doğruya kana intikal eder. Oradan organlara dağılır. Kaba et ve deri altındaki ilâçlar da yine içeriye nüfuz etmiş sayılır. Bu itibarla vücuda ilâç zerketmek için yapılan aşı ve iğneler orucu bozarlar. Ancak kefaret icap etmez. Yalnızca kaza kâfi gelir.
Önemli hastalığı olanlar zaten oruçlarını bozabilirler. Bunlara oruçlu halde yapılan iğne ile oruçları bozulur. Sağlık durumları düzeldiğinde oruçlarını kazâ ederler. Bu gibi kimselerin mümkünse iğneyi geciktirerek iftardan sonra yaptırmaları daha iyidir.
Vücuda dışardan kan almak ilâç almak gibidir. Orucu bozar. Fakat kan vermek orucu bozmaz.
Abdestte ağza su verip geri boşalttıktan sonra arta kalan yaşlığın tükürük ile beraber yutulması orucu bozmaz.
Dişlerin arasından çıkan kan az olup tükürük içinde kaybolmakta ise bu kanın yutulması oruca zarar vermez. Ancak kan tükürüğe galebe çalacak çoğunlukta ise bunu yutmakla oruç bozulur.
ORUCU BOZUP YALNIZ KAZÂYI GEREKTİREN DURUMLAR
Yenilip içilmesi normal alışılmış olmayan ve insan tabiatının meyletmediği şeylerin yenilip içilmesi orucu bozar ve sadece kazayı gerektirir. Taş toprak çiğ pirinç çiğ hamur un gibi insanların normalde yemediği şeyleri yemek orucu bozar ve sadece kazayı gerektirir.
Henüz içi olmamış yeşil cevizi yemek. Veya bademi fındığı ve kuru fıstığı kabuğuyla birlikte çiğnemeden yutmak.
Arka yola fitil koymak ilâç akıtmak.
Burna ilâç çekmek.
Kulağın içine yağ damlatmak.
Boğaza huni ile bir şey akıtmak.
Karında veya başta bulunan herhangi bir yaraya sürülen ilâcın vücuttan içeri nüfuz etmesi.
Boğaza kaçan yağmur kar veya doluyu istemeyerek yutmak.
Abdest alırken boğazına veya burna su çekerken genzine hata ile suyun kaçması.
İsteyerek boğazına veya burnuna duman çekmek. Sigara
anber gibi lezzet ve keyif verici bir duman olursa kefaret de gerekir.
Ramazan günü zor kullanmak suretiyle yapılan cinsel ilişkiden dolayı
bu işe zorlanan kimseye sadece kaza gerekir
kefaret gerekmez. Zor kullanmak
can almak
bir organı kesmek veya bunlardan birine sebebiyet verecek şekilde dövmekle yapılan zorlamadır. Üzüntü ve acı verecek derecede olan dövmek veya sadece hapsetmek suretiyle yapılan bir zorlamadan dolayı Ramazan orucunu bozmak kaza ile birlikte kefareti de gerektirir.
Dişleri arasında kalan nohut tanesi kadar olan bir şeyi yemek.
Kendi isteğiyle dışarı kusmak. Bu kusma ağız dolusundan az da olsa orucu bozar.
Ağız dolusu kendiliğinden gelen veya isteyerek getirilen kusmuğu mideye çevirmek.
Sahur vakti geçtiği halde
geçmedi zannıyla sahur yemek.
Güneş battı iftar oldu zannıyla oruç bozmak.
Ramazan orucundan başka bir orucu bozmak. İsterse kasden olsun..
Hanımını öpmek okşamak sarılma v.s. sebebiyle erkekten ve kadından meninin gelmesi. Şehvetle sadece mezinin gelmesi ile oruç bozulmaz.
Ramazan orucunu tutmaya niyet etmeden gündüz yiyip içmek de sadece kazâyı gerektirir. Kefaret icab etmez. Çünkü kefaret oruç tutmamanın değil tutulan orucu bozmanın cezasıdır. Fakat böyle bir şey günahtır. Tevbe etmek gerekir.
