Bugün içinde bulundugumuz vaziyeti, Meclisi alinizin nazarında tamamiyle tecilli ettirebilmek için bazı beyanatta bulunmak istiyorum. Vukubulacak maruzatım bir kaç devreye ayrılabilir. Birincisi, Mütereke'den Erzurum Kongresi'ne kadar geçen zaman zarfındaki ahvele dairdir. İkincisi, Erzurum Kongresin'den 16 Mart tarihine kadar, yani İstanbul'un düsmanlar tarafından isgal edildigi güne kadar; üçüncü safhası da 16 marttan bu dakikaya kadar olan ahvale dair olacaktır.
Maruzatım bir takım vesaike müstenittir ki müsaade buyururlarsa o vesaiki icip ettikçe burada okuyacagım. Yalnız birinci safhaya ait olacak maruzatım belki biraz sahsi olacaktır. Fakat vaziyeti tamamiyle tenvir edebilmek için ondan bahsetmeyi lüzum görüyorum.
Malümu alileridir ki Ahmet İzzet Pasa hükümeti miliyetler esasına müstenit adilane bir sulha nail olmak emeliyle müterekeye talip oldu. İstiklal ugrunda namus ve sahametle dögüsen milletimiz 30 Tesrinievevlet 1334 tarihinde imza olunan müterekaname ahkamı bir tarafa bırakıldı. Gün geçtikçe artan bir siddetle, hukukı saltanat haysiyeti hükümet, izzeti nefsi millimiz tadiyata ugradı. Heyeti itilafiyeden gördükleri tevvik ve fiili himaye sayesinde taabi osmaniyeden olan anasırı gayri müslime her yerde küstahane tecavize basladılar. Meclisi Mebusan'ın feshi, kuvvetini milletten almayan hükümetimerkeziyenin sık sık degismesi ve halkın vicdanından dogan milli birlik ugrundaki tesebbüsatın maalesef ihtirasatı siyasiyeye kurban edilmesi yüzünden aleme karsı mevcudiyeti milliyemiz ihsas edilemedi.
Ecnebi kuvvetlerinin isgali altında inleyen payitahtımızda kan aglayan bilumum erbabı hamiyet, münevveranı millet ve din ve devlete hizmetleri mesbuk zevatı aliye,makamı hilafet ve saltanatın ve istiklali millinin bu hatarnak vaziyeten kurtarılması ancak vicdaenı miliden dogan birligin azmu iradeine müftekir bulunduguna iman getirdiler. Fakat İstanbul'un tahti tazyikve muhasarada bulunan muhittinde icabatı hamiyeti ifaya maddeten imkan kalmamıstır. İste bu bırada idi ki Anadolu'ya mülki ve askeri hususatla muvazzaf olmak üzere ordu müfettisligine tayin edildim. Bu teveccühü din ve millete hizmet etmek için en büyür bir mazhariyeti ilahiye addeyledim.
Vicdanı millinin iradei aliyesine tabi olarak mileti müstakil, vatanımızı masum görünceye kadar çalısmak ahdiyle 16 Mayıs 1335 günü Dersaadet'I terk eyledim. Samsun'da ise basladım.
İlk düsündügüm, memleketimizde asayisinistikrarına kendi vasaitimiz ile muktedir bulundugumzu görmek oldu. Esasen Canik livasının vaziyeti hususiyesi de bu bapta en seri davranmayı müstelzim bulunmakta idi. Filhakika Rumların hakimiyetini ve İslam unsurunun esaretini istihdaf eden ve Atina ve Dersaneadet komiteleri tarafından idare olunan Pontus hükümeti amali, Karadeniz sahi.li ile kısmen Amasya ve Tokat'ın simal kazalarında mukim Osmanlı Rumlarının hayalhanelerini çılgınca bürümüstü. İttihaz olunan tedabir sayesinde muvaffakıyetli netayic istihsal edildi. Fakat ittihaz olunan tedabir ve muvaffakıyet, yalnız Pontus havalisine ait ve mevzii idi. Halbuki hergin haksızlıklarını arttıran İtilaf Devletlerine mevcudiyeti milliyetimizi siyaseten isbat etmek ve fiili tecavüzler karsısında milletin inamus ve istiklalini bilfiil müdafaa etmek pek mühimdi. Esasen sarkta ve garpta henem memleketimizin her tarafında müdafaa ve muhafazai hakuki millet ve memleket için cemiyetler teskil edilmisti. Bu cemiyetler düsmanların esaret boyunduruguna girmemek kastiyle milli vicdanın azim ve iradesindendogmus yegane tetkilat idi. Bu sıralarda idi ki, mumum belediye riyasetlerine, Dersaadet'te İngiliz Muhipler Cemiyeti tesekkül ettigi ve her tarafta bu Cemiyete istirak ile İngiltere müzaheretinin talep edilmesi lüzumu hakkında Sait Molla imzasıyla bir telgraf geldi. Bu meselede Hükümetin alakasının derecesini anlamak için sadrazam olan Ferit Pasa'dan keyfiyeti istilam ettim. Hiç bir cevap alamadım. Kendisinin eshası meçhule tarafından böyle gayrı muttarit ve muhtelif siyasi maceralara teveccühündeki tesebbüsatın azim fekaletlere sebep olacagını takdir eden milet Sait Molla'nın tebligine havalei sem'I itibar etmedi. Binlerce tecavüz ve haksızlılar altında inleyen ve İzmir vakayı feciası karsısında kan aglayan millet, hükümeti merkeziye ve İtilaf Devletleri mümessillerinden aglayarak istimdat ve istidayı hak ederken,müteaddit beledeyi riyasetleri ve birçok Müdafaai Hukuki Milliye cemiyetleri mariftiyle aldıgım telgrafnamelerde hakkımda itimat beyan olunarak benden bu hususta hizmet ve fedakarlık talep ediliyordu.
Hayat ve sahsiyetim kendi malı olan necip ve mazlum milletimizin bu haklı talebi üzerine artık benim için en mukaddes vazife, iradei milliyeye mutavaatı her seyin fevkinde görmekti. Bunun üzeirne yaptıgım bir tamimle kat'I sözümü verdim. İsbu tamimin son cümleleri tuydu.
Geçirdigimiz su hayat ve memat günlerinde umum miletçe her taraftaki amal ve tezahürat ile temine azmedilen istiklali millimiz ugrunda bütün mevcudiyetimle çalıstıgımı temin eylerim. Bu emeli mukaddes ugrunda miletle beraber nihayete kadar çalısacagımı da mukaddesatım namına söz veririm.
