Emevî İktidarının Tutumu
Muaviyenin iktidara gelmesiyle birlikte Müslüman toplumun yaşam koşulları ve olaylara bakış açıları derinden değişim sürecine girmiştir
Çünkü onunla birlikte hilafet sisteminde değişiklikler meydana gelmiş; hanedanlık ve saltanat olarak nitelendirilebilecek14 bir uygulamaya geçilmiştir Bunun yanı sıra yeni siyasi açılımlara ve dizayn edilen yeni ekonomik sisteme dinî meşruluk kazandırılmaya çalışılmıştır Bu uygulamalar muhatap kesimlerden biri olarak mevâlîyi birçok açıdan etkilemiş ve enerjilerini değişik yönlere sevketmiştir
Emevîler kendi iktidarlarını güçlü kılmak yönetimlerini meşru zemine yerleştirmek söylemlerinden rahatsızlık duydukları muhalefetin gücünü ve direncini kırabilmek adına insan iradesini görmezlikten gelerek Cebr düşüncesinden yararlanmak istemişler ve bu doğrultuda yaptıklarını Allahın Takdiri çerçevesinde temellendirmeye çalışmışlardır Bu süreci Rabbim beni bu göreve ehil görmeseydi onu bana bırakmazdı Bizde bulunmasını Allah çirkin görseydi değiştirirdi Ben Allahın hazinesinin sahibiyim Allahın verdiğini verir onun yasakladığını yasaklarım 15 söylemi ile birlikte Muaviye başlatmıştır
Böylece makam ve konumları itibariyle güçlü ve etkin insanlar ekonomik alanda oluşan krizin yanlışlıkların haksızlıkların ve olumsuz görülen uygulamaların kendileri ile ilgili olmadığını her şeyin Allahın takdiri ile olduğunu söyleyerek sorumluluktan kaçınmışlardır16 Oysa -iktidara geliş yöntemi ne olursa olsun- yöneticinin adaleti uygulayacak biri olması halk kesimince her zaman istenmiştir Söz gelimi saltanat usulüyle hilafete gelmesine rağmen Ömer b Abdulazizin hemen hemen her müslüman grup tarafından takdir edilmesinin arka planında adil bir yönetim17 göstermesi yatmaktadır
Emevîler döneminde Müslüman toplumun yapısı ağırlıklı olarak Araplar ve kendi varlığını yeni hissettirmeye çalışan mevâlîden oluşmaktaydı Fethedilen yeni bölgelerde İslâmı kabul eden Arap olmayan unsurlar hem yöneten kesim hem de Arap kamuoyunda mevâlî olarak adlandırılmış ve idarî siyasî ekonomik ve sosyal olarak hayatın her alanında ikinci sınıf vatandaş gibi görülmüşlerdir Bu dönemde mevâlî Arap olan müslümanların yararlandığı birçok imkândan yararlanamamış ve bu yöndeki istek ve uygulamalar yadırganmıştır Söz gelimi Hadis ilminde öne çıkan ve takva sahibi bir insan olarak bilinen Sudan asıllı mevâlî18 Sâid b Cübeyr (95/714) Kûfe kadılığına tayin edildiğinde bazı gruplar bu atamaya kadılığın Arablara özgü bir meslek olduğunu düşündüklerinden dolayı tepki
göstermişlerdir19
Yine bu dönemde mevâlî orduda müslüman Araplar gibi süvari olarak değil de ancak piyade olarak bulunabilme hakkını elde edebilmiştir Üstelik Arap süvarilerden daha az aylık ve daha az hisse alıyorlardı Ayrıca mevâlî feyden pay alamıyor ganimetlerden de cüzi oranda yararlanabiliyordu Bu çerçevede Muhtar es-Sakafî mevâlîye feyden pay ayırdığı için Kûfeli Araplardan tepki görmüştür20 İlmî ve fikrî alanda da etkili olan mevâlînin Mekke Yemen Mısır Suriye Cezire Horasan ve Basrada meşhur alimler yetiştirdiği görülmektedir
Bu durum dönemin halifesi Abdulmelik (86/705)in endişe duymasına21 neden olmuştur Mevâlînin varlığı ve gücü hissedilmeye başlandıktan sonra Emevîler çözmek zorunda oldukları önemli bir sorunun ayrımına vardılar Halife Abdulmelik bu duruma çare bulmak için Haccacı Iraka vali olarak atadı22 O da Basra Camiinde okuduğu hutbede karşımda koparılma zamanı gelmiş bazı olgunlaşmış kelleler görüyorum; onların sahibi benim 23 demek suretiyle ilk gövde gösterisini yaptı Emevî yönetiminin tutumu ve Haccacın mevâlîye karşı uygulamış olduğu ekonomik politika devletin yöneticileri ile yönetilen kesim arasındaki gerginliğin tırmanmasına yol açmıştır Emevîler döneminde devletin biri ganimetler diğeri vergiler olmak üzere iki gelir kalemi vardı
Esasen devlet fetihlerin durmasıyla gelir gider dengesini sağlamada zorluk çekmekteydi Çeşitli düzenlemelere gidilmesi ve mevâlîden vergi alınma isteği bu dengeyi tutturma ihtiyacından kaynaklanmaktaydı24 Haccacın harac toplamak için görevlendirdiği amilleri kendisine mevâlînin müslüman oldukları için bunlardan harac alınamayacağını yazmışlarsa da Haccac Basra ve diğer şehirlerde yerleşmiş olan ama harac ödemeyen herkesin şehirlerden çıkarılması emrini verdi Bu aşamadan sonra emrin muhatabı olan herkes bir meydanda toplanarak nereye gideceklerini bilemez durumda ağlama protestosuna başladılar25
Bu sessiz direnişe rağmen mevâlî hükümet tarafından şehirlerin dışına sürülmüş ve daha önce geldikleri yerlere geri gönderilmiştir
ALINTIDIR.
Muaviyenin iktidara gelmesiyle birlikte Müslüman toplumun yaşam koşulları ve olaylara bakış açıları derinden değişim sürecine girmiştir
Çünkü onunla birlikte hilafet sisteminde değişiklikler meydana gelmiş; hanedanlık ve saltanat olarak nitelendirilebilecek14 bir uygulamaya geçilmiştir Bunun yanı sıra yeni siyasi açılımlara ve dizayn edilen yeni ekonomik sisteme dinî meşruluk kazandırılmaya çalışılmıştır Bu uygulamalar muhatap kesimlerden biri olarak mevâlîyi birçok açıdan etkilemiş ve enerjilerini değişik yönlere sevketmiştir
Emevîler kendi iktidarlarını güçlü kılmak yönetimlerini meşru zemine yerleştirmek söylemlerinden rahatsızlık duydukları muhalefetin gücünü ve direncini kırabilmek adına insan iradesini görmezlikten gelerek Cebr düşüncesinden yararlanmak istemişler ve bu doğrultuda yaptıklarını Allahın Takdiri çerçevesinde temellendirmeye çalışmışlardır Bu süreci Rabbim beni bu göreve ehil görmeseydi onu bana bırakmazdı Bizde bulunmasını Allah çirkin görseydi değiştirirdi Ben Allahın hazinesinin sahibiyim Allahın verdiğini verir onun yasakladığını yasaklarım 15 söylemi ile birlikte Muaviye başlatmıştır
Böylece makam ve konumları itibariyle güçlü ve etkin insanlar ekonomik alanda oluşan krizin yanlışlıkların haksızlıkların ve olumsuz görülen uygulamaların kendileri ile ilgili olmadığını her şeyin Allahın takdiri ile olduğunu söyleyerek sorumluluktan kaçınmışlardır16 Oysa -iktidara geliş yöntemi ne olursa olsun- yöneticinin adaleti uygulayacak biri olması halk kesimince her zaman istenmiştir Söz gelimi saltanat usulüyle hilafete gelmesine rağmen Ömer b Abdulazizin hemen hemen her müslüman grup tarafından takdir edilmesinin arka planında adil bir yönetim17 göstermesi yatmaktadır
Emevîler döneminde Müslüman toplumun yapısı ağırlıklı olarak Araplar ve kendi varlığını yeni hissettirmeye çalışan mevâlîden oluşmaktaydı Fethedilen yeni bölgelerde İslâmı kabul eden Arap olmayan unsurlar hem yöneten kesim hem de Arap kamuoyunda mevâlî olarak adlandırılmış ve idarî siyasî ekonomik ve sosyal olarak hayatın her alanında ikinci sınıf vatandaş gibi görülmüşlerdir Bu dönemde mevâlî Arap olan müslümanların yararlandığı birçok imkândan yararlanamamış ve bu yöndeki istek ve uygulamalar yadırganmıştır Söz gelimi Hadis ilminde öne çıkan ve takva sahibi bir insan olarak bilinen Sudan asıllı mevâlî18 Sâid b Cübeyr (95/714) Kûfe kadılığına tayin edildiğinde bazı gruplar bu atamaya kadılığın Arablara özgü bir meslek olduğunu düşündüklerinden dolayı tepki
göstermişlerdir19
Yine bu dönemde mevâlî orduda müslüman Araplar gibi süvari olarak değil de ancak piyade olarak bulunabilme hakkını elde edebilmiştir Üstelik Arap süvarilerden daha az aylık ve daha az hisse alıyorlardı Ayrıca mevâlî feyden pay alamıyor ganimetlerden de cüzi oranda yararlanabiliyordu Bu çerçevede Muhtar es-Sakafî mevâlîye feyden pay ayırdığı için Kûfeli Araplardan tepki görmüştür20 İlmî ve fikrî alanda da etkili olan mevâlînin Mekke Yemen Mısır Suriye Cezire Horasan ve Basrada meşhur alimler yetiştirdiği görülmektedir
Bu durum dönemin halifesi Abdulmelik (86/705)in endişe duymasına21 neden olmuştur Mevâlînin varlığı ve gücü hissedilmeye başlandıktan sonra Emevîler çözmek zorunda oldukları önemli bir sorunun ayrımına vardılar Halife Abdulmelik bu duruma çare bulmak için Haccacı Iraka vali olarak atadı22 O da Basra Camiinde okuduğu hutbede karşımda koparılma zamanı gelmiş bazı olgunlaşmış kelleler görüyorum; onların sahibi benim 23 demek suretiyle ilk gövde gösterisini yaptı Emevî yönetiminin tutumu ve Haccacın mevâlîye karşı uygulamış olduğu ekonomik politika devletin yöneticileri ile yönetilen kesim arasındaki gerginliğin tırmanmasına yol açmıştır Emevîler döneminde devletin biri ganimetler diğeri vergiler olmak üzere iki gelir kalemi vardı
Esasen devlet fetihlerin durmasıyla gelir gider dengesini sağlamada zorluk çekmekteydi Çeşitli düzenlemelere gidilmesi ve mevâlîden vergi alınma isteği bu dengeyi tutturma ihtiyacından kaynaklanmaktaydı24 Haccacın harac toplamak için görevlendirdiği amilleri kendisine mevâlînin müslüman oldukları için bunlardan harac alınamayacağını yazmışlarsa da Haccac Basra ve diğer şehirlerde yerleşmiş olan ama harac ödemeyen herkesin şehirlerden çıkarılması emrini verdi Bu aşamadan sonra emrin muhatabı olan herkes bir meydanda toplanarak nereye gideceklerini bilemez durumda ağlama protestosuna başladılar25
Bu sessiz direnişe rağmen mevâlî hükümet tarafından şehirlerin dışına sürülmüş ve daha önce geldikleri yerlere geri gönderilmiştir
ALINTIDIR.