Moğol Hanı Cengiz Han, Moğol düzlüklerindeki boyları kendi emri altında topladıktan sonra Asya'nın büyük bir kısmını fethetmeyi başardı. Kendisinden sonra gelenler İmparatorluğunun sınırlarını Polonya'dan Vietnama, Suriye'den Kore'ye kadar genişletti. Altın çağlarında Moğollar Afrika kıtası büyüklüğüne denk gelen büyüklükte bir imparatorluğa sahipti. Cengiz Han'ın fetihleri esnasında çok sayıda insan öldürülse de, ele geçirilen bölgelerin dini kimliklerine hoşgörü gösterildi, bu bölgelerde işkence yasaklandı, ticaret teşvik edildi ve ilk uluslararası posta sistemi kuruldu. Cengiz Han 1227'de Çin'de Xi Xia Krallığına ilerlerken hayatını kaybetti. Günümüzde Cengiz Han'ın kabrinin yeri bilinmemektedir.
Hayatının Erken Dönemi
Daha sonraları Cengiz Han adını alacak olan Temuçin 1162 senesinde Moğolistan'ın Sibirya topraklarına yakın bir bölgesinde doğdu. Efsaneye göre hayata sağ elinde bir kan pıhtısı tutarak gelmiştir. Annesi babası tarafından kaçırılmış ve evlenmeye zorlanmıştır. Temuçin'in dünyaya geldiği dönemde Moğol topraklarında çok sayıda boy birbiriyle sürekli çatışma içerisindeydi ve bu durum Temuçin'in hayatının ilk andan itibaren şiddet dolu olmasıyla sonuçlandı. Temuçin'in babası henüz Temuçin 10 yaşındayken zehirle öldürüldü ve Temuçin annesi ve 6 kardeşiyle birlikte babasının boyu tarafından terkedildi.
Bir süre sonra Temuçin abisini öldürdü ve hanesinde tek söz sahibi haline geldi. Onu terkeden eski boyu tarafından yakalanıp köle haline getirilen Temuçin, bir süre sonra kaçmayı başardı ve 1178 senesinde Börte ile evlendi. Temuçin'in Börte'den 4 oğlu ve bilinmeyen sayıda kızı olacaktı. Temuçin bu dönemde yavaş yavaş ittifaklar kurup Moğollar arasında tanınan bir savaşçı haline geldi. Cengiz Han'ın çocukluğuna dair bildiğimiz şeylerin birçoğu onun ölümünden kısa bir süre sonra yazılmış olan "Moğolların Gizli Tarihi" ismindeki kitaba dayanır.
Cengiz Han'ın Fetihleri
Sıradışı bir şekilde Temuçin önemli konumlara akrabaları yerine kendine müttefik edindiği, o konumun gereğini hakkıyla yerine getirebilecek kişileri getirdi. Yaptığı fetihlerde tam zafer alınana kadar her türlü yağmalamayı yasakladı. Ordusunda kökene boya önem vermeden 10'luk birimler kullandı. Her ne kadar Temuçin Animist olsa da, etrafında Müslümanlar, Budistler ve Hristiyanlar yer alıyordu. 1205 senesinde Temuçin aralarında eski arkadaşı Jamuka'nın da olduğu tüm rakiplerini ortadan kaldırmayı başardı. Ertesi yıl topraklarının her köşesinden temsilciler çağıran Temuçin kabaca kainatın hükümdarı gibi bir anlama gelen "Cengiz Han" adını aldı.
Cengiz Han'ın Moğol toprakların dışına olan ilk seferi Çin'in kuzey batısında yer alan Xi Xia Krallığına oldu. Bir seri yağmalamalar sonrasında 1209 yılında Moğollar Xi Xia'nın başkenti Yinchuan'ın kapısına dayandı. Diğer ordulardan farklı olarak Moğollar beraberlerinde erzak taşımıyorlardı ve orduları tamamen atlılardan oluşuyordu. Yinchuan'da Moğollar klasik bir Moğol taktiği olan sahta geri çekilmeyi uygulayıp hemen ardından şehri kuşatmaya aldı. Şehri ele geçirme çalışmaları başarısız olsa da Xi Xia hükümdarı Cengiz Han'a boyun eğip haraç ödemeyi kabul etti.
Moğollar ardından kuzey Çin'de yer alan Jin hanedanına saldırdı, Jin hanedanının hükümdarı tam tersi Cengiz Han'ın ona boyun eğmesini istemişti. 1211 ila 1214 yılları arasında sayıca çok daha az miktarda olan Moğol askerleri kasabaları yağmaladı ve herkesin şehirlere kaçmasını sağladı, bu durum şehirlerde yiyecek sıkıntısı yaşanmasına sebep oldu ve Jin ordusu insan fazlalılığından ötürü kendi halkından insanları öldürmeye başladı. 1214 yılında Moğollar günümüzde Pekin olarak bilinen Zhongdu şehrini kuşatmaya aldığında Jin hükümdarı bol miktarda ipek, gümüş, altın ve at vermeyi kabul etti. Bir süre sonra Jin hükümdarı başkentini Moğollara karşı daha güvenli olan güneydeki Kaifeng şehrine taşıyınca Cengiz Han bunun anlaşmayı ihlal ettiğini iddia etti ve Zhongdu şehrini yağmaladı.
1219 yılında Cengiz Han günümüz Türkmenistan topraklarında bulunan Harzemşah İmparatorluğuna karşı savaşa girişti. Harzemşah Sultanı ilk başta ticaret antlaşmasını kabul etmişti, ancak Moğol tüccarlar geldiğinde malları çalındı ve tüccarlar öldürüldü. Ardından Harzemşah İmparatoru Cengiz Han'ın elçilerini casus oldukları gerekçesiyle öldürünce yine sayıca çok daha az olan Moğollar başarılı bir şekilde Harzemşah şehirlerini teker teker haritadan sildi. Bu saldırılar esnasında becerikli marangozlar ve kuyumculara dokunulmazken, soylular ve direnen askerler öldürülüyor, beceriksiz işçiler ise bir sonraki saldırıda etten duvar olarak kullanılıyordu. Kimse tam olarak Cengiz Han'ın savaşlarında ne kadar kişinin öldüğünü bilmiyor, bunda bir bakıma Moğolların düşmanlarına karşı bir korku psikolojisi oluşturmak adına bazı eylemlerini abartarak göstermelerinin de etkisi mevcut.
Ölümü ve İmparatorluğun Devamı
Cengiz Han 1225 yılında Moğolistan'a döndüğünde Japon Denizinden Hazar Denizine kadar uzanan geniş topraklara sahipti. Ancak Cengiz Han'ın gözü Harzemşahların işgali esnasında asker sağlamayı reddetmiş Xi Xia Krallığındaydı. 1227 yılının başlarında Cengiz Han attan düşerek yaralandı ve Ağustos 1227'de bu yaralanma sonrası hayatını kaybeti. Cengiz Han'ın ölümünden çok kısa bir süre sonra Xi Xia Krallığı büyük bir bozguna uğradı.
Cengiz Han tarihte kendisinden sonra gelen kişiden 2 kat daha fazla toprak fethetmiş, bu fetihlerle doğu medeniyetleriyle batı medeniyetleri arasında bir köprü oluşturmuştur. Kendisinden sonra gelen Ogeday ve Kubilay Han kendisinin fetihlerini başarıyla devam ettirmiş, Doğu Avrupa'dan Ortadoğu'ya, Çin'den diğer birçok bölgelere kadar haraç toplamıştır. Cengiz Han'ın soyundan gelen son hükümdar 1920 yılında tahtını kaybetmiştir.