Wilson’un sonraki başkanlık seçimlerini kazanamamasına rağmen İngiliz tarihçi Edward Carr’ın ifadesiyle Wilson Prensipleri 20. Yüzyılın ihtilal manifestosu olmuştur .

Amerikan sömürgecilik tarihi Wilson Prensipleri’yle mi başladı?
Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Thomas Wilson’un Birinci Dünya Savaşı sırasında savaş sonrası yeni kurulacak dünyanın nasıl olması gerektiğine ilişkin on dört maddelik savaş amaçları tarihe “Wilson Prensipleri” olarak geçmiştir. Wilson’un sonraki başkanlık seçimlerini kazanamamasına rağmen İngiliz tarihçi Edward Carr’ın ifadesiyle Wilson Prensipleri 20. Yüzyılın ihtilal manifestosu olmuştur. Ulus devlet anlayışının popülerlik kazanması her milletin kendi geleceğine karar vermesi tüm devletleri kapsayan bir dünya devletinin örgütünün kurulması ekonomi ve diplomaside açıklık politikasının izlenmesi ilk kez bu ilkelerle uluslar arası kamuoyunun önüne konmuştu.

Dünya tarihçilerinden M. J. Robers “Yirminci Yüzyıl Tarihi” adlı eserinde adil ve özgürlüğün yaratıldığı bir dünyanın başladığını söylese de diğer bir tarihçi Eric J. Hobsbawn “Aşırılıklar Çağı” adlı eserinde yeni sömürgeciliğin Wilson Prensipleri ile başladığını belirtir. Başta Celal Nuri İleri Refik Halid Karay Necmettin Sadak Halide Edip Adıvar gibi Osmanlı’dan cumhuriyete devşirilen aydınlarda bu prensiplerin bir özgürlük ve bağımsızlığın ancak bu ilkelere sarılmayla mümkün olacağına inanmışlar.

On dört ilkeye dikkatli bakıldığında özgürlük bağımsızlık gibi ilkelerin Amerikan yüzyılını oluşturma çabası olduğunu söyleyen Toynbee gibi tarihçilerde çıkmıştır.
ABD neden savaşa girdi?

Amerika Birleşik devletlerinin I.Dünya Savaşı’na katılması savaş başladıktan 3 yıl sonra gerçekleşmiştir. Rusya’nın savaştan çekilmesi ile itilaf devletleri adına boşluğu dolduran ABD savaş başlamasından önce tarafsızlığını ilan etmesine rağmen İngiltere ve Fransa’ya askeri ve ekonomik yardımlar bulunuyordu.

Wilson’un itilaf devletlerinin Osmanlı Devleti’nin topraklarını paylaşma tasarısından ilk kez Avrupa’ya savaş danışmanlığı için gönderdiği Albay House ile haberdar olmuştu. Albay House Wilson’a gönderdiği raporda İngiliz Dış İşleri Bakanı ile görüştüğünü Osmanlı’nın topraklarının paylaşılacağı fakat Osmanlı’nın geleceği ile ilgili kararın henüz itilaf devletleri tarafından verilmediğini belirtmiş bu durumun ABD’nin çıkarları için bir endişe doğurmadığını da ısrarla belirtmişti.

ABD 1917 Nisan’ında doğrudan Almanya’ya savaş ilan etti yalnız ilanı itilaf devletlerinin müttefiki şeklinde olmayıp ortağı şeklinde verilmesi ilginçti. Sanki ABD savaşa girmenin hazırlığını uzun bir süredir yapmış izlemini vermekteydi. Çünkü Almanya daha öncede Amerikan denizaltılarını batırmış yalnız kınamakla yetinilmişti. Rusya’nın savaştan çekilmesi artık savaşın kontrol altına alınması şeklinde görülebilirdi Amerikalı gazeteci Mark Cable New York Times gazetesinde ABD’nin savaşa girme hazırlıklarının bir sene öncesinden başladığını Rusya’nın savaştan çekilmesi ile bu fırsatın doğduğundan söz ediyor Wilson Prensipleri için kurulan 150 kişilik komisyonun tek tek isminin Albay House ve Başkan Wilson tarafından oluşturulduğunu iddia ediyordu.

Wilson Prensipleri hangi maddeleri içeriyordu?
ABD Başkanı Wilson’un on dört maddeden teşekkül eden 8 Ocak 1918’de Kongre’ye sunduğu bildiri de devletler arası ilişkilerden sınırların belirlenmesi tazminat uygulamaları İstanbul ve Çanakkale boğazlarının statüsü izlenecek ekonomi iç ve dış güvenliğin nasıl sağlanacağı imparatorlukların geleceğiyle ilgili bir dizi karar vardı.

Madde 1. Barış görüşmeleri kamuoyuna açık olarak yapılmalı ve görüşmeler sonunda varılacak antlaşmanın hükümleri de yine açık olmalıdır. Gizli antlaşmalara son verilmelidir.

Madde 2. Denizlerin karasuları dışında kalan bölümleri uluslararası antlaşmaların gerektirdiği özel durumlar dışında savaşta ve barışta herkesin özgür ve serbest kullanımına açık olmalıdır.

Madde 3. Ekonomik engeller olabildiğince kaldırılmalı ticaret serbestisi ve fırsat eşitliği sağlanmalıdır.

Madde 4. Ulusların silahlanması iç güvenliğin gerektirdiği en alt düzeylerde olmalı bu konuda yeterli garantilerin verilmesi sağlanmalıdır.

Madde 5. Tüm sömürgecilik savları ilgili halkların çıkarlarını ve egemenlik istemlerini dikkate alacak biçimde eşitlikçi ve hakkaniyete uygun düzenlemelere tabi tutulmalıdır.

Madde 6. İşgal altındaki Rus toprakları boşaltılarak Ruslara kendi kurumlarını seçme hakkının tanınması sağlanmalı ve onlara istedikleri/gereksinim duydukları her türlü yardım yapılmalıdır.

Madde 7. Belçika toprakları boşaltılmalı ve bu devletin ulusal egemenliği yeniden kurulmalıdır.

Madde 8. 1871’de Almanya’ya geçen Alsace-Lorainne Fransa’ya iade edilmelidir.

Madde 9. İtalya’nın sınırları ulusal esaslara göre yeniden çizilmelidir.

Madde 10. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu içindeki halkların özerk gelişmeleri sağlanmalıdır.

Madde 11. Romanya Sırbistan ve Karadağ toprakları boşaltılmalı Sırbistan’ın denize çıkışı sağlanmalıdır. Tarihsel savları ve ulusal bağları dikkate alınarak çizilecek sınırları içinde Balkan devletlerinin dostça ilişkiler kurmaları sağlanmalı siyasi ve ekonomik bağımsızlıkları ile toprak bütünlükleri uluslararası güvence altına alınmalıdır.

Madde 12. Osmanlı İmparatorluğu’nun nüfusunun çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu bölümlerinde Türk egemenliği güvence altına alınmalı; İmparatorluk sınırları içindeki diğer ulusların yaşam güvenlikleri ve özerk gelişimleri sağlanmalıdır. Çanakkale Boğazı uluslararası güvenceler altında tüm gemilere ve ticarete sürekli olarak açık hale getirilmelidir.

Madde 13. Polonyalıların yaşadığı topraklarda denize açılımı olan siyasal ve ekonomik bağımsızlığı ile toprak bütünlüğü uluslararası antlaşmalarla güvence altına alınmış bir Polonya Devleti kurulmalıdır.

Madde 14. Özel antlaşmalarla küçük büyük tüm devletlerin siyasi bağımsızlıklarını ve toprak bütünlüklerini karşılıklı olarak güvence altına alacak bir uluslar birliği kurulmalıdır.
Wilson prensipleri dikkatli incelendiğinde özgürlük ve barışı sağlamaktan ziyade ABD’nin savaş sonrası dünyayı yönlendirmek istediği görülmektedir. 10 ve 11 maddeleri sanılanın aksine dış dünyadan çok Amerikan kamuoyuna bir mesaj şeklindedir. Amerika’nın dünyaya barış demokrasi adalet getirmek istediğine Amerikan kamuoyu ikna edilerek onların desteği alınmak istenmektedir. Ayrıca 1 ve 4 maddeleri Komünizmi benimsemiş Rusya’ya bir mesaj şeklinde olup yeni savaşın ideolojik temeller üzerinden yürütüleceği gösterilmek istenmiştir.

Kendi kendini yönetme ilkesine vurgu yapılmasıyla Osmanlı Devleti’nde yaşayan farklı milletleri isyana kışkırtılmakta devlet-i aliye teslim olmaya zorlanmaktadır. Sömürgecilin sona erdirilmesinden ziyade yeni sömürgecilik anlayışının ekonomi üzerinden yürütülerek piyasa ekonominin manda ve himaye adıyla yürütüleceği gösterilmektedir.

Wilson Prensipleri’nin Osmanlı topraklarını paylaşmaya yönelik olduğu söylenebilir. Çünkü “Müslüman” yerine “Türk” kavramını öne çıkarması ve Türk olmayan unsurlara özerklik verileceğinden bahsedilmesi Arap Kürt Müslümanların Osmanlı’dan ayrılmasının istendiğinin göstergesidir. Ahmet İzzet Paşa kabinesi bu prensiplerin ne anlama geldiğini görerek ABD konsolosuna sert karşılık verilmiş Osmanlı Devleti’nin Müslümanları kapsayan bir devlet olduğu vurgulanmıştır.

Mili mücadele yanlılarının Wilson prensiplerinin etkisiyle mi “Misak-ı Milli”yi kabul ettikleri tartışmalı bir konu olsa da Mustafa Kemal’in aşağıdaki sözleri bu prensiplerin Milli mücadeleyi etkileyip etkilemediğinin ipuçlarını veriyor.

“Malûmunuzdur ki Mîsâk-ı Millî’yi en nihayet Ankara’da tesbit etmiştim…İtiraf ederim ki ben de hudud-u millîyi biraz Wilson prensiplerinin insanî maksatlarına göre ifadeye çalıştım. Hemen tasrih edeyim. O insanî prensiplere istinadendir ki Türk süngülerinin müdafaa ve tesbit ettiği hudutları müdafaa etmişimdir” Mustafa Kemal Atatürk 4 Nisan 1926 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’nde yer alan demecinden aktaran Enver Ziya Karal (derl.) Atatürk’ten Düşünceler 3.B. Ankara Türkiye İş Bankası Yayınları 1969 s. 11-12