1 - Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) nedir?
Uygulamalı davranış analizi (UDA), davranış analizinin geliştirdiği öğrenme ve davranış ilkelerinin sosyal açıdan önemli insan davranışlarına uygulanarak yeni davranışların öğretilmesi, uygun olmayan davranışların değiştirilmesi ya da ortadan kaldırılması süreci olarak tanımlanır.
Uygulamalı Davranış Analizi:
Deneysel davranış analizinde elde edilen bilgiler uygulamada kullanılarak kişi ve toplumların yaşam kalitesini artırmak hedeflenir.
UDAda yer alan sözcüklerin her birisinin UDAyı açıklamakta özel anlamı vardır.
Uygulamalı:
Uygulamalılık ile sosyal açıdan önemli davranışların ele alındığı ifade edilir.
Davranış:
Gözlenebilir ve ölçülebilir davranışlarla çalışılması gerektiği vurgulanır. Örneğin, bilir, kavrar, fark eder gibi ifadeler gözlenebilir ifadeler değildir. Oysa, sorulduğunda söyler, sesli olarak anlatır gibi ifadeler davranışsal ifadelerdir. İlk örnekte yer verilen ifadelerden her birimiz farklı anlamlar çıkarabilirken ikinci örnekte sıralanan ifadelerden ne anlamamız gerektiği net olarak anlaşılabilmektedir ve kişiyi gözleyerek bu davranışları sergileyip sergileyemediğini ya da hangi doğruluk düzeyiyle sergilendiğini objektif olarak görebiliriz.
Analiz:
Daha önceki modüllerde ve bu modülde de değinildiği gibi UDAda davranışa neden olan uyaranlar belirlenir. Gerektiğinde de bu uyaranlarda değişiklik yaratılarak, ortama yeni uyaranlar eklenerek davranış değişiklikleri veya öğrenme gerçekleştirilir. Dolayısıyla, analiz ile davranışa neden olan uyaranlar ve davranış arasındaki neden sonuç ilişkisi ortaya konur. UDAda uygulanan pek çok uygulama vardır ve bu uygulamaların hepsinde neden-sonuç ilişkisi araştırılır.
Bu Modülde UDAyı anlaşılır biçimde açıklayabilmek için UDA ilkelerinin kullanılarak geliştirildiği uygulamaları davranış yönetimi ve öğretim olmak üzere iki temel başlıkta ele alarak açıklamaya çalışalım.
Davranış Yönetimi Açısından UDA
Uygulamalı davranış analistlerince, çevre çocuğun davranışlarının temel kaynağıdır. UDAda gözlenebilir davranışlar ele alınır ve insan davranışlarını etkileyen çevresel özellikler betimlenir. Davranışın öncesinde ve sonrasında neler olduğuna ilişkin detaylı gözlemler yapılarak bilgi toplanır. Örneğin, ağlayan bir çocuk için ağlamaya neden olan içsel durumların (uyaranlar), (örneğin, açlık, susuzluk, ağrı hissi gibi) ya da çevresel durumların (örneğin, nesne elde etme, çevresindeki yetişkinin ilgisini elde etme, zor bir durumdan kaçma) neler olduğu anlaşılmaya çalışılır.UDAda doğrudan gözlem yapılarak elde edilen bilgi yeni davranışlar kazandırmaya ve uygun olmayan davranışları azaltmaya yönelik uygulamaların planlanmasında kullanılır.
İzleyen bölümde 3,5 yaşındaki İncide sorun davranışa yol açan ortam özellikleri betimlenmeye çalışılmıştır.
İnci anneannesinin evinden ayrılıp annesinin arabasına bindiği sırada,araba hareket ettiğinde kapının açık olmasıyla arabanın veridiği sesli uyarıdan rahatsız olarak ağlamaya ve koltuğunu tekmeleyeme başlamıştır. İnci uygun olmayan davranışlar sergilerken diğer yandan da arabanın çıkardığı sesten kurtulmak için anneanneme gidelim demektedir. İncinin annesi önce ne olduğunu anlayamazken İncinin mekanik seslere karşı verdiği tepkiyi anımsamış ve arabadan gelen sesin İncinin uygun olmayan davranış sergilemesine yol açtığını fark etmiştir. Annesi İnciye bu sesin nedenini açıkladığında, İncinin davranışı sona ermiştir.
Günlük yaşantımızda bu olaya benzer pek çok örnekle karşılaşmaktayız. Örneğimizde arabadan gelen uyarı sesinin İncinin ağlama davranışına yol açtığı görülmektedir. Bazen de davranış sonrasında sunulan bir uyaran davranışa neden olabilmektedir. Örneğin, giydiğimiz bir giysinin bize çok yakıştığının söylenmesi bu giysiyi tekrar tekrar giyme olasılığımızı arttırmaktadır. Burada da davranışın tekrarlanmasına neden olan durum ya da olay başkalarının beğenisidir. Şimdi sizler de anne baba ya da öğretmenler olarak çocuklarınızda karşılaştığınız problemli davranışlar öncesinde, sonrasında ya da davranışın gerçekleştiği ortamda neler olduğunu anımsamaya çalışın.
Öğretim Açısından UDA
UDA yalnızca davranış yönetimi kurmak amacıyla değil aynı zamanda çocukların bağımsız yaşama becerilerini kazanabilmelerini sağlamak için etkili öğretim sunmak amacıyla da kullanılır. Bu amaçla, çocuk bir değerlendirmeden geçer ve değerlendirme sonuçları dikkate alınarak çocuğa öğretilmesi hedeflenen becerilerle ilgili amaçlar belirlenir. Örneğin, yapılan değerlendirmelerde taklit becerilerinin kazandırılması, eşleme, sınıflama becerilerinin kazandırılması gibi hedefler belirlenbilir. Kazandırılması hedeflenen beceri karmaşık bir beceri ise kendisini oluşturan ve kendisinden daha küçük öğretilebilir davranışlara/basamaklara bölünür ve her bir basamak planlanarak öğretilir. Bu süreçte ipucu ve pekiştireç kullanımı, şekil verme, zincirleme gibi çeşitli yöntem ve stratejiler kullanılır.
Örneğin, okula gitmek için hazırlanma davranışını ele alalım. Bunun için çocuk sabah uyanıp yatağından kalkmasıyla birlikte pek çok davranışı sergilemesi gerekir. Çocuğun sergilemesi gereken her bir davranış da kendi içinde basamaklara ayrılarak öğretim yapılabilir. Bağımsız olarak giyinme, elini yüzünü yıkama, kahvaltı yapma bu davranışlara örnek olarak verilebilir ve bu davranışların her biri çocuğun düzeyine bağlı olarak tek tek ve basamaklara bölünerek öğretilir. Yeni davranışlar kazandırma konusunun ele alındığı Modül 7de bu konularda ayrıntılı bilgileri bulabileceksiniz.
UDA ilkeleriyle geliştirilen bazı uygulamalar oldukça yapılandırılmış biçimde yetişkinler tarafından sunulurken bazıları ise çocuğun ilgi ve gereksinimleri doğrultusunda doğal ortamlarda sunulabilmektedir. Çocuğa öğretilmesi hedeflenen davranış için çeşitli ortamlarda tekrar tekrar öğretim sunulur ve çocuğun davranışa ilişkin pratik yapması planlanır. UDA dendiğinde akla hemen ayrık denemelerle öğretim uygulamaları gelmektedir. Ancak, ikisi eşanlamlı olarak kullanılmamalıdır. Ayrık denemelerle öğretim UDA şemsiyesi altında geliştirilmiş bir öğretim uygulamalarından yalnızca bir tanesidir.
Sonuç olarak, UDA bilimsel dayanaklı uygulamalarla bir hizmet modeli olarak karşımıza çıkmaktadır ve yalnızca otizmli bireyler için değil, normal gelişim gösteren bireyler için yaşamın herhangi bir döneminde, iş yaşamında ya da daha farklı ortamlarda davranış yönetiminde, toplumsal beceri kazandırma, dil gelişimi, günlük yaşam becerileri gibi değişik davranışların öğretiminde etkilidir.